Mata Hari: de mythe en het meisje

Ze is Nederlands bekendste spionne: Margaretha Geertruida Zelle. Geboren in Leeuwarden, werd ze achtereenvolgens officiersvrouw, moeder, model, exotisch danseres en courtisane. Op 15 oktober 1917 stierf ze voor een Frans vuurpeloton in het park van Vincennes. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Die vraag is onderwerp van een ambitieuze tentoonstelling in het Fries Museum die deze maand opent op haar sterfdatum: Mata Hari: de mythe en het meisje.

Wie aan spionage in de Eerste Wereldoorlog denkt, komt algauw terecht bij Mata Hari. Vreemd, want als spionne stelde ze niets voor. Verder was ze slechts een van twaalf vrouwen die de Fransen doodschoten wegens spionage en een van zeven Nederlanders die voor dat vergrijp zijn geëxecuteerd door de strijdende partijen. Maar die anderen waren relatief gewone, saaie burgers en Margaretha Geertruida Zelle was allesbehalve dat.

In Mata Hari: de mythe en het meisje wordt Zelles tumultueuze leven uit de doeken gedaan met objecten, tekst en beeld. Een aantal van die objecten heeft het Fries Museum de afgelopen jaren op veilingen gekocht. Zoals de rammelaars van haar twee kinderen. In 1895 huwt ze namelijk met de twintig jaar oudere kapitein in het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger Rudolph MacLeod. Altijd gek op militaire officieren, leerde ze hem kennen door als 18-jarige op zijn contactadvertentie te reageren. Samen vertrokken ze naar Nederlands-Indië, waar ze een zoontje kregen, dat echter jong stierf. Haar later geboren dochter bleef achter bij haar man, toen ze in 1902 van hem scheidde.

Courtisane

Zelle vertrok naar Parijs, waar ze met allerlei klusjes in haar onderhoud voorzag, onder meer als huismeid, lerares Duits en mannequin. Zo showde ze kleren in Parijse winkels en warenhuizen. Maar ze ging ook werken als naaktmodel en vandaar was het een klein stapje naar een leven als courtisane. ‘Lady MacLeod’ wist met haar sprankelende persoonlijkheid een schare rijke, vaak adellijke, minnaars aan zich te binden, die haar in stijl onderhielden.

In Nederlands-Indië had zij als mevrouw MacLeod met andere verveelde koloniale echtgenotes aan amateurtoneel en Indisch dansen gedaan. Na mislukte pogingen om als zangeres en actrice aan de bak te komen, ze volgde in Rotterdam lessen bij de acteur Henri Brondgeest, begon ze met het ontwikkelen van een erotische, quasi-Javaanse dans-act. Haar doorbraak kwam op 13 maart 1905 met een optreden in het Parijse Musée national des Arts asiatiques-Guimet van de rijke industrieel Emile Guimet. Daarna ging het snel en ontwikkelde Mata Hari zich tot een internationale artieste.

H21

Met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog viel Zelles rijke, kosmopolitische lifestyle aan duigen. Haar vermogen stond vooral op Duitse banken en de Duitse overheid confisqueerde buitenlandse tegoeden. Bovendien zat haar carrière in het slop. Ze keerde daarom noodgedwongen terug naar Nederland, waar een minnaar, kolonel der Huzaren Eduard baron van der Cappellen, haar en haar dienstmeid Anna in Den Haag onderbracht. Het was in haar Haagse woning dat de Duitse militaire inlichtingendienst IIIb Zelle bij monde van de Duitse consul een voorstel deed dat zij niet weigerde.

Over wat er vervolgens is gebeurd, is veel gespeculeerd. Maar uiteindelijk heeft Zelle, codenaam H21, nauwelijks iets gedaan voor het geld dat IIIb haar betaalde. Ze was sowieso een slechte keuze voor een spion: gezien haar achtergrond was ze bij voorbaat verdacht. Nog voor ze werd gerekruteerd, plaatste MI6 haar al op een lijst van verdachte personen, omdat ze veel op en neer reisde, warme banden onderhield met officieren aan beide zijden van het conflict en gold als een femme fatale van dubieuze moraal.

Toen de Franse veiligheidsdienst Zelle op 13 februari 1917 arresteerde en zij na maanden van verhoren uiteindelijk voor de militaire rechtbank werd geleid, greep die de kans van haar een voorbeeld te maken. De oorlog verliep voor de Fransen niet goed en de schuld werd mede gelegd bij de morele ondermijning van Franse militairen door femmes fatale in dienst van de vijand. Mata Hari was de verkeerde vrouw op het juiste moment.

Stijlicoon en sekssymbool

Haar imago van sensuele, gevaarlijke mannenverslindster kostte Zelle de kop, maar is ook de reden waarom ze onsterfelijk is geworden. Vrij snel na haar dood groeide Mata Hari uit tot een mythe. Ze werd een stijlicoon en sekssymbool. Haar leven werd onderwerp van talloze, niet altijd waarheidsgetrouwe boeken en filmsterren als Greta Garbo, Marlene Dietrich en Sylvia Kristel hebben haar gespeeld.

Onder de in het Fries Museum tentoongestelde stukken bevindt zich een selectie documenten uit Franse militaire dossiers, die voor het eerst voor het publiek te zien zullen zijn. Daaronder het doodvonnis. De Service historique de la Défense, waar de stukken over Mata Hari worden bewaard, zit in het historische Château de Vincennes, niet ver van het park waar zij werd geëxecuteerd. Eind vorig jaar werd het dossier Mata Hari stilletjes online gezet en inmiddels zijn de originele stukken niet meer fysiek opvraagbaar voor belangstellenden.

Isaac Israëls

Het Fries Museum besteedde uiteraard eerder aandacht aan de wereldberoemde Friezin, maar Mata Hari: de mythe en het meisje is een geheel nieuwe, groots opgezette tentoonstelling. Meer dan honderd bruiklenen uit binnen- en buitenland zijn speciaal voor deze tentoonstelling naar Leeuwarden gehaald, waaronder stukken van de The National Archives in Londen, het Musée Guimet in Parijs, het Franse militaire archief en voorwerpen uit diverse privéverzamelingen.

Daaronder bevinden zich een Shivabeeld en veertien wajangpoppen die het decor vormden tijdens haar eerste optreden in het Aziatische museum. Ook zal het grote portret dat de impressionist Isaac Israëls in 1916 van haar maakte, en dat normaliter in het Kröller-Müller Museum hangt, voor het eerst sinds zijn restauratie weer te zien zijn.

Het Fries Museum neemt bezoekers in zes tentoonstellingszalen mee door het dramatische leven van Margaretha Geertruida Zelle, in een speurtocht naar het antwoord op de vraag: wie was zij nou echt? Mata Hari: de mythe en het meisje opent op 14 oktober en duurt tot 2 april 2018.

Bekijk ook: Foto’s van Mata Hari
…en lees: Mata Hari (1867-1917) – Exotisch danseres (en spion?)
Boek: Mata Hari, de ware en de legende – Jan Brokken
Boek: “Denk niet dat ik slecht ben”