Materialisme – Betekenis en kenmerken van de filosofie

Het materialisme is niet alleen een moderne levenshouding – zoveel mogelijk goederen verzamelen -, maar ook een aloude filosofie die vooral in de negentiende eeuw en twintigste eeuw veel aanhangers had. Wat houdt de filosofie van het materialisme in en wat zijn de kenmerken van deze filosofie?

Betekenis en kenmerken van materialisme

Materialisme is een focus op materiële dingen, maar in de filosofie staat deze richting voor filosofen, denkers en schrijvers die beklemtonen dat feitelijk alles in het leven en in het universum – zowel fysieke dingen en voorwerpen als emoties, gedachten en elk soort hersenspinsel – te herleiden is tot materie of het object.

Hiermee staat het materialisme als geestelijke stroming tegenover het idealisme of spiritualisme. Deze stromingen herleiden de werkelijkheid op geestelijke en zintuiglijke waarneming, op het subject dus.

Belangrijkste filosofen van het materialisme

De filosofie van het materialisme gaat terug tot de Oudheid. Het was de Griekse denker Democritus (ca. 460-375 v.Chr.) die als een van de eersten een stem gaf aan het materialisme. Maar ook moet de Romeinse dichter Lucretius (Titus Lucretius Carus, 99-55 v.Chr.) genoemd worden. In diens zesdelige leerdicht De Res Natura (Over de natuur der dingen), teruggrijpend op de Griekse filosoof Epicurus (341-270 v.Chr.), klonk het gedachtegoed van het materialisme door.

Een belangrijk werk uit de geschiedenis van de materialistische filosofie is Système de la nature (1770) van de Franse Verlichtingsfilosoof Paul d’Holbach (1723-1789). Ook de Franse denkers uit de tijd van de Verlichting Denis Diderot en Claude Adrien Helvétius (1715-1771) en de Engelse filosofen Thomas Hobbes, Francis Bacon en John Locke leverden een belangrijke bijdrage aan de theorievorming. In Duitsland was het gedachtegoed van Ludwig Feuerbach, Ernst Haeckel en Sigmund Freud van belang. En laten we ten slotte de negentiende-eeuwse filosofen Charles Darwin, Karl Marx en Friedrich Nietzsche niet vergeten.

Soorten materialisme

Er zijn uiteenlopende soorten en varianten van het verschijnsel materialisme. Genoemd is al het materialisme als levenshouding. Mensen die hechten aan stoffelijke zaken, zoals bezit en rijkdom, worden wel materialisten genoemd.

Andere varianten op het filosofisch materialisme zijn er ook. Het bekendste voorbeeld is het zogenoemde historisch materialisme of dialectisch materialisme. Deze filosofie duidt op de dialectiek van Karl Marx, de denker wiens ideeën de basis vormden voor de politieke theorieën van het marxisme cq. communisme.

Een antropologische reactie op Marx’ theorieën is het cultureel materialisme. Deze zienswijze is geformuleerd door de antropoloog Marvin Harris in diens The Rise of Anthropological Theory uit 1968). Cultureel materialisme stelt dat infrastructuur (zoals bevolking, arbeid en technologie) invloed heeft op structuur (zoals de politiek, onderwijs, economie), terwijl structuur weinig invloed uitoefent op infrastructuur. Het marxistische materialisme beweert daarentegen dat infrastructuur en structuur invloed op elkaar hebben. Verder gelooft het cultureel materialisme dat sociale veranderingen die door politiek en economie worden veroorzaakt, óók goed zijn voor het proletariaat. Het dialectisch materialisme stelt daarentegen dat het proletariaat of de arbeidersklasse juist slachtoffer is van sociaaleconomische veranderingen.

Verder worden onder meer nog het cartesiaans materialisme en het (nieuw) feministisch materialisme onderscheiden.

Lees ook: Ideologie – betekenis en kenmerken
Of bekijk: Overzicht van filosofen
Boek: De wereld vóór God. Filosofie van de Oudheid – C.J. Alders

Bronnen ▼