Michael Servet – Theoloog op de brandstapel

De Spaanse arts, filosoof en theoloog Michael Servet wordt, onterecht, vaak de ontdekker van de kleine bloedsomloop genoemd. Hij dankt zijn bekendheid echter vooral aan het feit dat hij tot de brandstapel werd veroordeeld, omdat hij zich tegen de zogeheten Drievuldigheid keerde, de christelijke opvatting die leert dat God bestaat in drie goddelijke entiteiten (vader, zoon en heilige geest).

Michael Servet, ook wel Michael Servetus, werd rond 1511 als zoon van een notaris geboren in de Spaanse plaats Villanueva de Sigena (of in Tudela). Op jonge leeftijd volgde hij een studie rechten in Toulouse. Een belangrijk moment in het leven van Servet deed zich voor in 1530. Als secretaris van de franciscaan Juan de Quintana was hij toen in Bologna aanwezig bij de keizerskroning van Karel V. De jonge Servet was geschokt toen hij zag hoeveel eerbied paus Clemens VII betoonde aan de wereldse keizer en hoezeer de paus zich op zijn beurt liet vereren door de aanwezige vorsten. De pracht en praal waar dat allemaal mee gepaard ging, kon hij niet rijmen met de eenvoud van Christus.

In de jaren hierna volgde Servet onder meer een studie filosofie aan de universiteit van Toulouse en hij bezocht steden als Basel en Straatsburg, waar hij belangrijke kerkhervormers als Johannes Oecolampadius, Martin Bucer en Kaspar Schwenckfeld ontmoette.

In deze periode publiceerde Servet twee werken: De Trinitatis erroribus libri vii (1531) en Dialogorum de Trinitate libri ii (1532). Hierin keerde hij zich tegen het dogma van de Drie-eenheid. De werken werden al snel verboden door de katholieke kerk. Ook veel protestanten moesten echter niets van de publicaties weten. Zijn tegenstanders namen niet alleen aanstoot aan Servet’s afwijzing van de Triniteit. Ze waren onder meer ook geschokt door zijn stelling dat de profeet Mohammed pas een échte hervormer was omdat die de terugkeer naar het monotheïsme predikte.

Aangezien er inmiddels een aanhoudingsbevel tegen hem was uitgevaardigd, trok de vrijdenker hierna onder de schuilnaam Michel de Villeneuve naar Lyon waar hij werkte als corrector. Ook publiceerde hij hier een nieuwe vertaling van de Geographia, het beroemde werk van de Griekse astronoom en geograaf Claudius Ptolemaeus. Servet voorzag deze publicatie ook van commentaar.

In Parijs, waar hij kerkhervormer Calvijn voor het eerst ontmoette, studeerde Servet vervolgens geneeskunde. Hierna legde hij zich met name toe op de ontleedkunde en hield hij zich bezig met anatomie. Het is onbekend of hij in deze periode contact had met zijn voorganger Vesalius, de grondlegger van de moderne anatomie. Na enige tijd kwam Servet in Parijs in de problemen nadat hij les had gegeven in sterrenwichelarij. De Spanjaard week hierna uit naar Vienne, een stadje iets ten zuiden van Lyon, waar hij als arts aan de slag ging bij een armenziekenhuis en tevens persoonlijk arts werd van aartsbisschop Pierre Palmier.

In de tussentijd werkte Servet aan een groot theologisch werk, de Christianismi restitutio (Herstel van het christendom), waarin hij opnieuw zijn eigen visie op de Drievuldigheid uit de doeken deed. In de eerste drie eeuwen van onze jaartelling was het christendom volgens hem gemanipuleerd. Aanvankelijk was er, zo stelde Servet, in de teksten namelijk helemaal geen sprake van een Drie-eenheid. Ook bestempelde Servet het gebruik van beelden als onbijbels en pleitte hij voor afschaffing van de kinderdoop.

In 1546 besloot Servet zijn nek uit te steken en het manuscript door te sturen naar de prominente reformator Johannes Calvijn en Philipp Melanchthon, de rechterhand van Maarten Luther. Servet stuurde ook aan op een ontmoeting met Calvijn. Van een treffen kwam het echter niet. Calvijn correspondeerde wel enige tijd met de Spanjaard, maar liet het na enkele brieven voor gezien en gaf aan niets meer met de denker te maken te willen hebben. De ideeën van Servet deed hij in een brief aan zijn vriend Guillaume Farel af als “dwaze droomerijen”.

Servet liet hierna in Vienne in het geheim ongeveer duizend exemplaren van de Restitutio drukken. Al snel bereikte een van deze exemplaren ook de kerkelijke instanties. Zowel katholieken als protestanten beschouwden het werk als godslastering. Op last van Johannes Calvijn, die in de anonieme auteur Servet al snel herkende, werd de volledige oplage in beslag genomen. Calvijn droeg verder belastende informatie over aan de inquisitie in Vienne die besloot Servet op te pakken. Kort hierna wist de theoloog echter te ontsnappen, mogelijk met hulp van aartsbisschop Palmier.

‘Waanzinnigheden’

In brieven liet Calvijn zich verschillende keren in heldere bewoordingen uit over de ‘verderfelijke’ publicaties van Servet. In één van zijn brieven, aan Simon Sultzer in Basel, haalde hij bijvoorbeeld de Duitse reformator Martin Bucer aan, die vanaf de kansel gezegd zou hebben dat Servet het verdiende…

“…dat hem de ingewanden uit het lijf gerukt werden.”

Wanneer het over Servet ging moest men volgens Calvijn drie zaken in acht nemen:

“Ten eerste, met welke wonderlijke dwalingen hij de religie totaal verdorven heeft; met welk verfoeilijk gespot hij getracht heeft, alle vroomheid uit te roeien; met welke afschuwelijke waanzinnigheden hij het Christendom vermengd heeft, en hoe hij alle grondstellingen van ons geloof omverwerpen wil. Ten tweede, hoe hardnekkig hij zich gedraagt; met welk een duivelschen hoogmoed hij alle waarschuwingen in den wind slaat, en met welk een hopelooze hardnekkigheid hij zich hals over kop geworpen heeft op de verbreiding van zijn vergif. Ten derde, hoe hoogmoedig hij ook nu nog zijn verwenschte beweringen vasthoudt.”

Doodstraf

Servet probeerde naar Italië te ontkomen. Onderwijl werd het doodvonnis in Vienne alsnog voltrokken. In plaats van de theoloog werd echter een pop op de brandstapel geplaatst, samen met veel exemplaren van het verboden boek. Vier maanden hierna werd Servet in het Zwitserse Genève opnieuw opgepakt en gevangengenomen om korte tijd later door de Raad van Genève tot de brandstapel te worden veroordeeld. Calvijn bezocht de theoloog nog in de gevangenis en probeerde hem afstand te laten nemen van zijn ideeën. Servet wilde daar echter niets van weten. Calvijn deed hierna nog tevergeefs een poging de veroordeling om te laten zetten in een onthoofding, een straf die als destijds als meer eervol werd beschouwd.

Op 27 oktober 1553 kwam Michael Servet desondanks op de brandstapel aan zijn einde. Hij stierf op 42-jarige leeftijd. Aan zijn voeten lag tijdens de executie een exemplaar van de Restitutio, dat ook in vlammen opging. Na zijn dood was de strijd van Calvijn nog niet voorbij. De reformator liet nog veel exemplaren van de Restitutio opsporen zodat die ook vernietigd konden worden. Naar verluidt zijn slechts drie exemplaren van het controversiële werk bewaard gebleven. Deze zijn terug te vinden in collecties in Frankrijk, Oostenrijk en Schotland.

In 1903, precies 350 jaar na de dood van Servet, werd op de plek van de executie een gedenkteken geplaatst. Ook in Vienne en het Franse grensplaatsje Annemasse, slechts enkele kilometers verwijderd van Genève, zijn later gedenktekens voor de theoloog opgericht. Verder dragen enkele Spaanse straten tegenwoordig de naam van Michael Servet.

Bronnen ▼