Michaelina Wautier, een geniaal maar (wat) vergeten 17e-eeuws schilderstalent

‘Michaelina Wautier was een uitzondering’, weet emeritus professor Katlijne Van der Stighelen. Niet alleen was ze een uitzonderlijk getalenteerde schilderes maar haar familiale en economische achtergrond was apart voor een kunstenares in die zeventiende eeuw. Ook de onderwerpen die ze koos om te schilderen, waren ‘niet gewoon’. Nog altijd verbluffen haar karakterkoppen. Waarom is ze nog altijd een goed bewaard geheim voor kunstkenners?

Onbekend = onbemind. Dat geldt voor heel wat vrouwelijke kunstenaars. Jarenlang heeft Katlijne Van der Stighelen gesoebat en gepalaverd om Michaelina Wautier (1604-1689) – en andere vrouwelijke kunstenaars – een podium te geven en in de schijnwerpers te zetten. Een tentoonstelling opzetten, een boek schrijven over weinig bekende kunstenaars is een calvarietocht. Het kost doorzettingsvermogen, speurwerk én geld. Voor bekende namen – Rubens, Van Dyck, Van Gogh, Ensor… – gaan de deuren meteen open. Ondanks haar technische vaardigheden en haar veelzijdige thema’s bleef de deur voor ‘onbekende’ Michaelina lang potdicht. Nu staat de poort al op een kier.

Het oeuvre van Michaelina is verbazend veelzijdig. Vrouwelijke artiesten specialiseerden zich toen in één genre: stilleven of bloemen. En meestal kleine werkjes die niet veel plaats innemen. Niet Michaelina! Zij schildert bloemenguirlandes, historiestukken, mythologische taferelen, altaarstukken en vooral haar beklijvende portretten. De formaten variëren van klein tot zelfs zeer groot. Haar werken werden wel eens toegeschreven aan andere kunstenaars en zelfs aan Artemisia Gentileschi, die andere ‘uit de vergetelheid gehaalde’ barokke schilderes.

Tot nu zijn een 25 à 30 schilderijen van haar bekend. Maar wie weet duikt er in de toekomst meer fraais van haar hand en van haar geest op?

Opleiding voor meisjes?

Moeilijkheid bij dit soort (kunst)historische onderzoek, is het gebrek aan bronnen. Vooral vrouwelijke kunstenaars zijn onzichtbaar. Soms moeten onderzoekers het met kruimels doen; een zijdelingse verwijzing hier, een snipper papier daar. Het testament dat Michaelina opmaakte en dat heel veel zou kunnen ophelderen, ging in de vlammen op met het bombardement van Brussel in 1695.

Er is inderdaad weinig bekend over het leven van Michaelina Wautier (of Woutiers). Ze werd geboren in Mons in een (vermoedelijk) burgerlijke, welgestelde kroostrijke familie. Twaalf kinderen, waarvan er maar twee telgen kunstenaar werden: Michaelina en haar vijf jaar jongere broer Charles. Dat doet vermoeden dat vader Wautier geen schilder was. Dat Michaelina wel een plastische artieste werd, is hoogst uitzonderlijk. Meestal leerden meisjes het vak in het atelier van hun vader want een officiële opleiding voor meisjes bestond niet. Heeft ze de knepen van het vak van haar broer, lid van de Sint Lucasgilde, geleerd? Van hem staat vermeld dat hij buytenlands geleert was.

Italië was toentertijd dé leer- en vervolmakingsplek van kunstenaars. Heel wat schilders uit de Nederlanden trokken de Alpen over om met hun ogen te lenen, in een atelier te gaan werken, zich te laten inspireren door antieke en eigentijdse kunst. Heeft Michaelina haar broer op zijn studiereis vergezeld? Heeft ze er de ogen uitgekeken? De licht-donker effecten à la Caravaggio duiken ook in haar doeken op. Heeft ze later eenzelfde werkplek als Charles gedeeld? Dezelfde modellen getekend en geschilderd?

De Brusselse beau-monde

Feit is dat Michaelina bijna veertig jaar moet zijn geweest toen ze zich met haar broer in Brussel vestigde. In een statig pand achter het koor van de Kapellekerk waar Bruegel de Oude begraven ligt. In het Heilige Geest-straatje op de schreef tussen de Marollen en de Zavelwijk. Maar van een sociale segregatie zoals nu tussen een respectievelijk arme, volkse Marollen en de rijke Zavel, was toen nog geen sprake.

Amper negen doeken van Michaelina zijn gedateerd tussen 1643 en 1659. Vier van haar werken bevonden zich in de grote verzameling van aartshertog Leopold Willem. Toen de Oostenrijker landvoogd van de Zuidelijke/Spaanse Nederlanden (tussen 1647 en 1656) was, kocht hij ontzettend veel eigentijdse en plaatselijke schilders. Zo ook werken van Michaelina. Drie van de vier werken worden omschreven als Original von Jungfraw Magdalena Woutiers von Mons oder Berghen, Henegaw i Niderlandt.

Dat betekent dat ze in haar tijd een erkende kunstenares was. In de inventaris van de cultuurminnende gouverneur staan vermeld: drie portretten van Sint Joachim en van Sint Jozef en een enorm doek, De Triomf van Bacchus (1655-1659). Dat een vrouw zo’n magnus opus van 270 op 354 cm maakt, is – alweer –uitzonderlijk.

Bacchante

Maar nog meer bijzonder zijn de zeer schaars geklede manspersonen die worden uitgebeeld. De vadsige en beschonken Bacchus ligt labberlottig op een kruiwagen. Enkel een stukje luipaardvel bedekt zijn schaamstreek. De voerder met een meesterlijke karakterkop is nauwelijks meer aangekleed. De tactiele weergave van huid en vetkwabben van de Bacchanten zijn verrassend, maar wel bijzonder realistisch. Waar heeft Michaelina naakte mansmodellen gezien en naar realiteit kunnen schetsen?

En dan troont er in de rechterhoek een bacchante – of is het een Godin? – met een ontblote borst die hautain wegkijkt van het slempende gezelschap en van de vunzigaard die haar bepotelt. Het hoofd omkranst met lichte krullen is dat van… Michaelina Wautier. Dit merkwaardige zelfportret komt inderdaad overeen met een ander gekend zelfportret, Mademoiselle, statig achter haar schildersezel.

Juffrouw

Mademoiselle, want Michaelina huwde nooit. En zo wordt ze ook genoemd in het notaboekje van Adam-Pierre de la Grené. De Brusselse dansleraar was door de aartshertog Leopold Willem aangesteld om de elegantie en de danskunsten van de adel wat op te krikken. Het moet een lucratieve job zijn geweest want de danser kocht meerdere werken van Mademoiselle Wautier.

Juffrouw Wautier moet dus gewaardeerd zijn geweest in hogere kringen. Enkele portretten getuigen daarvan: bijvoorbeeld het eerste van haar gekende werk uit 1643, het portret van de Napolitaanse artilleriegeneraal (in dienst van de Spaanse koning) André Cantelmo, ook wel het Spaanse spook genoemd. Enkel de gravure naar het schilderij is bekend en er staat duidelijk: Michaelina heeft het oorspronkelijke beeld geschilderd: Michaelina Wautier fecit.

Natuurlijk en vaardig

Ook het superbe portret van Martino Martini (1654) verklapt dat Michaelina toegang had tot de bewindvoerders van de Zuidelijke Nederlanden. De Italiaanse jezuïet was in Brussel om zijn missionaristocht naar China te bespreken (en te bekostigen?). Tijdens zijn bezoek aan de Brusselse hoogwaardigheidsbekleders droeg hij alvast een Chinese outfit en bovenaan het schilderij staat zijn naam in Chinese tekens. Vermoedelijk had Martini weinig tijd en was de zittijd als model beperkt, toch wist Michaelina de psychologie van het norse en kolerieke zwaargewicht te kapteren.

Al haar portretten hebben een grote natuurlijkheid, maar ook de precieze uitwerking van details en van stoffen, draperingen, texturen is zeer vakvaardig.

Soms lijkt het alsof de personages even stilstaan en gestopt zijn met hun conversatie maar de wisselwerking is nog duidelijk. Zoals in Twee meisjes als Sint Agnes (met haar lammetje) en Sint Dorothea.

Jongetjes

Religieuze scènes maar ook allegorieën zoals de Bellen blazende bengels. Ook al is het een vanitas-tafereel – alles is vergankelijk – de bellen spatten open, in de zandloper verglijdt de tijd, de kaars is uitgedoofd… toch lijken het gewoon spelende jongens te zijn. Net als de Jonge tabaksnuiver, Sint-Jan de Doper als knaap.

Jonge knapen schilderde Michaelina graag. Nog altijd verbluffend is de reeks met vijf jongetjes die de zintuigen voorstellen. Telkens andere leuke snoeten voor het zicht, het gehoor, de reuk, de smaak en het gevoel.

Michaelina was zo getalenteerd dat sommige kunstkenners zich erover verbazen ‘dat een vrouw dergelijk werk kon maken’.Katlijne Van der Stighelen

In 2025-2026 staan tentoonstellingen van ‘onze’ Michaelina Wautier gepland in Wenen en in London.

Bronnen ▼