Eliane Van den Ende
Moeten vrouwen naakt zijn om in het museum te geraken? Met deze provocerende vraag stelden de Amerikaanse Guerrilla Girls de afwezigheid van vrouwelijke kunstenaars in culturele instellingen aan de kaak. Nog altijd zijn vrouwen ondervertegenwoordigd maar er komt verandering. Met tentoonstellingen, met speciale musea, met boeken, met onderzoek, met studies, met symposia… Vrouwen voorwaarts!
De Guerrilla Girls, een contesterend vrouwencollectief vermomd met anonieme apenmaskers, maakten hun feministisch standpunt vanaf 1985 sarcastisch duidelijk met ‘reclame’: affiches, pamfletten, stickers, rebelse video’s… Op hun grote banner Do women have to be naked to get into the Met. Museum? stond te lezen dat minder dan 4 prrocent van de artiesten in het New Yorkse Metropolitan Museum (in de afdeling moderne kunst) vrouwen waren. Maar 76 procent van de naakte afbeeldingen waren vrouwen!
Is er sedertdien wat veranderd? Ja, er zijn pogingen. Is het voldoende?
In Echt (Nederlands Limburg) bestaat al jaren een Museum van de Vrouw. Dat ‘memoriaal’ ontstond door de gedrevenheid, kennis en ook de guitigheid van verzamelaarster Annie Schreuders-Derks. Bedoeling van Annie was om elk detail van een vrouwenleven (waarbij mannen niet uitgesloten werden maar wel een… zij-rol speelden) te documenteren. Objecten zijn zowel historische kleding al dan niet met ingenaaide zweetzakjes, tot zilveren vleesklemmen en keukengerei volgens tijdsperiodes, zelfs menstruatiebenodigdheden… Een fantastische caleidoscoop van vrouwenlevens van alle sociale klassen, toen en nu.
Het Amerikaanse Congres maakte in 2020 geld vrij om een nieuw Smithsonian American Women’s History Museum in Washington op de Nationale Mall te bouwen. Dat Instituut vertelt (nu al) het verhaal van de bijdragen van vrouwen aan de Amerikaanse maatschappij.
Onbekend is onbemind
In datzelfde Washington heropende onlangs het gerenoveerde National Museum of Women in the Arts, het eerste en enige (grote) museum enkel gewijd aan vrouwelijke kunstenaars. In een oorspronkelijke vrijmetselaarstempel waar vrouwen geweerd werden, brachten Wilhelmina Cole Holladay en haar echtgenoot Wallace Holladay hun vrouwelijke collectie onder. In de loop van het vijfentwintigjarig bestaan groeide de verzameling van 500 kunstwerken uit tot 6000 en werden 300 uitsluitend vrouwelijke tentoonstellingen georganiseerd.
De 1.500 kunstenaressen uit de hele wereld overspannen de Italiaanse Renaissance tot vandaag: van Clara Peeters, Frida Kahlo, Berthe Morisot, Barbara Hepworth, Nikki de Saint Phalle, Louise Bourgeois, Judy Chicago en Nan Goldin tot Amy Sherald… In de hall hangt een grote luchter van de hedendaagse Portugese Joana Vasconcelos. Er zijn de uitzonderlijke afdrukken van de zeventiende-eeuwse graveur Antoinette Bouzonnet-Stella.
Antoinette kreeg een opleiding bij haar oom-graveur in zijn atelier bij het Louvre in Parijs. Vermits er voor vrouwen eeuwenlang geen (officiële) scholing bestond, waren de enige mogelijkheden om het vak te leren: in familiale kring, zoals Artemisia Gentileschi, Rosa Bonheur, Mayken Verhulst… bij hun vader of aanverwanten. Wanneer in de negentiende eeuw toch kunstopleidingen voor vrouwen worden opengesteld, is dat apart van mannen. Want die artiestenwereld zou wel eens de deugdzaamheid van meisjes kunnen bezoedelen.
Stammoeder van de Bruegheldynastie
Mayken Verhulst, dochter uit een Mechelse kunstenaarsfamilie en gedegen miniaturiste, was de stammoeder van de Bruegheldynastie, maar ze leidde ook het atelier van haar overleden man, bracht zijn prenten op de markt. Na de dood van haar dochter voedde ze haar kleinzonen op en bracht hun de knepen van het vak bij. Over haar en andere sterke vrouwelijke artiesten en hun carrières maar ook andere zakenvrouwen in de kunstwereld wijdt het Noord-Brabants museum in‘s-Hertogenbosch een symposium.
Ook het Noord-Franse Palais des Beaux-Arts ging in de reserves graaien naar waar de vrouwelijke kunstenaars zich verschuilen. De oogst is eerder mager. Bovendien zijn tot de Renaissance de meeste kunstwerken anoniem. Daarachter zitten vermoedelijk wel wat vrouwenhanden verdoken. Maar ook achter mannelijke pseudoniemen. In de literatuur zijn de Franse George Sand en de Engelse George Eliot bekende voorbeelden. Als schilders zijn Jacques Marie, de schuilnaam van Marie Jacques, of Charles-Paul Séalles, geboren als Octavie Paul, minder bekend. Of soms stonden ze in de schaduw van hun bekende ‘partners/mentoren/minnaars’: Jenny Montigny in het licht van Emile Claus en Sonia Delaunay in dat van haar man Robert, voor wie zij de centen binnenbracht. En Camille Claudel en haar trieste, mismeesterde ‘verhouding’ met Auguste Rodin.
Ruysch, geen ruis in de kunst
Ook dat schildersgenre getuigt van de stremmende achterstand die vrouwelijke artiesten hadden. Hun gezichtsveld werd beperkt tot hun wereld binnenshuis. Zonder chaperon konden ze het huis niet verlaten. Zelfs Anna Boch had altijd gezelschap. Tekenen naar een menselijk lichaam – ooooo, naakt! – was compleet uit den boze. Dus het meest aangeprezen kunstgenre in de hiërarchie, de historiestukken, waren voor hen onbereikbaar terrein. Hun talent en meesterschap moet zich blootgeven in stillevens – natures mortes (dode naturen) – en in portretten van bekenden.
Naar Rachel Ruysch werd op Mercurius een krater vernoemd. Zo diep is de leegte.
In het kader van de Bruegheltentoonstelling organiseert Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch op donderdag 30 november het symposium Vrouwen en beeldende kunst in de vroegmoderne Nederlanden. Dit evenement brengt een vooraanstaande groep internationale wetenschappers bijeen om hun nieuwste onderzoek te presenteren over vroegmoderne vrouwen als scheppers, mecenassen, curatoren, consumenten en kijkers van kunstwerken.
