Naatje van de Dam – Het eerste nationale monument op de Dam

Dat op de Dam in Amsterdam het Nationaal Monument staat is bekend. Veel minder bekend is dat voor 1914 een heel ander nationaal monument het centrale plein van Amsterdam sierde. Dit monument stond bekend als “Naatje van de Dam”, maar heette officieel “De Eendracht”. Het werd opgericht ter herinnering aan de Tiendaagse Veldtocht, maar bleek niet bestand tegen de tand des tijds.

In augustus 1831 waren Nederlandse troepen van koning Willem I naar het zuiden getrokken om de opstandige Belgen een lesje te leren. In de noordelijke provincies was men ontzet over de Belgische opstand en werd gevreesd dat deze zou overslaan naar de provincies Noord-Brabant en Limburg en dat het Verenigd Koninkrijk daarmee nog verder uit elkaar zou vallen. De verontwaardiging over de Belgische opstand was dan wel groot, dat betekende niet dat zich veel vrijwilligers meldden om de strijd aan te binden met de opstandelingen. Er werden wel verschillende vrijwillige studentenkorpsen gevormd, maar die konden niet op eigen houtje opereren. Om het kernleger op sterkte te krijgen, bepaalde koning Willem I daarom in oktober 1830 per Koninklijk Besluit dat alle mannen tussen de 25 en 35 verplicht moesten dienen in de schutterij.

Toen het leger eenmaal op sterkte was en de Belgen tot woede van Willem I een eigen koning hadden ingehuldigd, was de tijd wat de Oranje-vorst betreft rijp voor een aanval. Zo’n 35.000 mannen trokken België binnen. Er werden grote successen geboekt. In korte tijd werden steden als Turnhout, Beringen, Diest, Sint-Truiden, Hasselt en Leuven veroverd. Slechts op enkele plekken (bij Kermpt en Bautersem) hoefde echt strijd te worden geleverd. Onder dreiging van Franse militaire steun werd op 12 augustus 1831 in Leuven een wapenstilstand gesloten. Kroonprins Willem II was trots over wat men bereikt had en sprak tot zijn manschappen:

“De zege onzer wapenen is volkomen. Na een veldtocht van nauwelijks tien dagen staan wij in het hart van België. Tweemaal ontmoetten wij den vijand, eerst te Hasselt, en toen bij Leuven, en dit was genoeg om de twee Belgische legers uiteen te slaan en in wanorde op de vlucht te jagen.”

Hoewel na de Tiendaagse Veldtocht meer dan ooit duidelijk was dat Belgen en Nederlanders onmogelijk nog samen één natie konden vormen, was men in het noorden vrij positief over de campagne. Nederland had trots van zich afgebeten.

Voor Nederlandse mannen die aan de veldtochten hadden deelgenomen werd een herinneringsmedaille ingesteld: het Metalen Kruis, een vierarmig bronzen kruis gemaakt van het brons van vijf kanonnen die bij Hasselt waren buitgemaakt.

Een monument

In 1856 werd dit monument onthuld. Oorspronkelijk waren er plannen om een groot kruis te laten plaatsen, gemaakt van de omgesmolten kanonnen die op de Belgen waren buitgemaakt. Om de zuiderburen niet te erg voor het hoofd te stoten, besloot men daar uiteindelijk vanaf te zien en te kiezen voor een allegorische vrouwenfiguur. Zij had de taak de eendracht van het Nederlandse volk uit te stralen. Ze was gehelmd en gehuld in antieke kledij. In haar rechterarm hield ze een hoorn des overvloeds, in de linker steunde ze op een bundel pijlen.

Opmerkelijk is dat het beeld niet alleen gemaakt werd van Belgisch zandsteen (dat overigens slecht bestand bleek tegen de weersomstandigheden), maar ook ontworpen werd door een geboren Belg: beeldhouwer Louis Royer. Hij had voor de stad Amsterdam eerder al beelden van Rembrandt en Vondel gemaakt en was door koning Willem benoemd tot “beeldhouwer des vaderlands”. Later zou hij ook nog beelden van onder meer Willem van Oranje (Den Haag), Michiel de Ruyter (Vlissingen) en Laurens Janszoon Coster (Haarlem) maken.

‘Naatje’

De vrouwenfiguur van het monument op de Dag was vier meter hoog en stond op een sokkel van achttien meter. Op de voorzijde van die sokkel stond “Aan de volksgeest van 1830 en 1831′. Op de achterzijde: “Tot opwekking van tijdgenoot en nageslacht”.

De allegorische vrouwenfiguur kreeg al snel de bijnaam Naatje. Waar die naam vandaan kwam is niet helemaal duidelijk. Vermoed wordt dat het woord ‘natie’ op het monument vanwege een sierlijk en omgekeerd geschreven letter ‘j’, gelezen werd als ‘natje’, om vervolgens speels te worden verbasterd tot ‘naatje’, in de volkstaal een bijnaam voor het vrouwelijk geslachtsdeel.

Tegenwoordig herinnert de uitdrukking ‘dat is naatje’ (of: ‘naatje pet’) hier nog aan. Hiermee bedoelt men dat iets waardeloos is of een complete mislukking. In zeker zin gold dat ook voor Naatje van de Dam. Het monument was namelijk niet erg stevig. Bij de eerste strenge winter na de onthulling vroor de neus van het beeld af, waardoor het hele hoofd voor een restauratie gedemonteerd moest worden. Later verloor Naatje haar rechterarm. Het viel kapot in het bassin en werd niet vervangen. Het gezicht werd al snel aangetast en vervormd door de invloeden van weer en wind. Kleine fonteinen aan de voet van de sokkel functioneerden zelden waardoor er vaak geen water in het bassin stond. Het was kortom een wat treurig geheel. Als er hoog bezoek in Amsterdam werd verwacht, bedekte men het beeld daarom soms maar met bloemen.

Het einde

“Wij zijn allemaal met dat monument waarschijnlijk een beetje verlegen. Waarom niet verloten of per advertentie gratis aanbieden aan degene die het komt halen?”

Anderen opperden nog het monument een andere plek in de stad te geven, maar zover kwam het uiteindelijk niet. “Nu gaat Naatje van de Dam/ ze moet verdwijnen voor de elektrieke tram”, zongen Amsterdammers op straat nadat stadsmedewerkers ‘de Nederlandsche Maagd’ van haar sokkel hadden gehaald. De restanten werden overgebracht naar het Stedelijk Museum. In de jaren dertig zag een verslaggever van het Algemeen Dagblad Naatje nog eens in de tuin van dit museum staan.

“Een grote droeve kop, die ons met moede oogen onder den helm aanstaart.”

In een poging de oud-Hollandse geschiedenis te laten herleven, was de NSB tijdens de oorlogsjaren nog van plan Naatje weer een plek in de openbare ruimte te geven. Men kon het beeld echter niet meer vinden. Vandaag herinnert dus alleen de uitdrukking “dat is naatje” nog aan het monument. En we hebben gelukkig de foto’s nog.

Boek: De Dam – Fred Feddes

Bronnen ▼