Nationalisme – patriottisme – chauvinisme

Het nationalisme is een ideologie waarbij het eigen land centraal staat in het denken en doen. Het nationalisme, dat in Europa vooral sterk opkwam in de negentiende en twintigste eeuw, beklemtoont de positieve eigenschappen van het eigen volk en kan gepaard gaan met een negatieve houding ten opzichte van andere volken.

Van nationalisme is sprake wanneer er een voorliefde is voor het eigen land, die gestuurd wordt vanuit de politiek. Bijvoorbeeld als een land een eigen vlag en volkslied verplicht stelt, overal standbeelden van bijvoorbeeld Willem van Oranje neerzet en een of meer nationale feestdagen onderhoudt.

Twee specifieke soorten nationalisme zijn patriottisme en chauvinisme.

Patriottisme: gematigde vaderlandsliefde

Patriottisme is een gematigde vorm van vaderlandsliefde. Het woord komt van het Latijn pater, wat vader betekent. Iemand die trots is op zijn vaderland en aan dat land is toegewijd door bijvoorbeeld in het leger te willen dienen, is een patriot. Patriottisme is een terughoudende, gematigde vorm van nationalisme en wordt niet als negatief ervaren. De Oranjegekte tijdens een voetbaltoernooi is hiervan een voorbeeld, of het trots meezingen van het volkslied.

Nationalisme en patriottisme worden soms met elkaar verward. Volgens sommige historici is dat niet ongevaarlijk. Zo schreef de Amerikaanse docent Louis Snyder (1907-1993), die in de jaren dertig van de twintigste eeuw getuige was van de opkomst van de nazi’s in Duitsland, in zijn boek The Meaning of Nationalism bijvoorbeeld dat nationalisten “een gevestigd belang hebben bij het vaag houden van hun taal, als dekmantel voor hun doelen”. De hedendaagse Amerikaanse historica Jill Lepore haalt de docent aan in haar recent verschenen boek Dit Amerika – Manifest voor een betere natie:

“Aangezien mensen lastig mee te krijgen zijn voor een koers van agressie, geweld en overheersing, een koers die offers vraagt uit naam van de natie, doen nationalisten het voorkomen alsof ze juist naar bescherming en eenheid streven en of ze gemotiveerd worden door patriottisme. Dat is een leugen. Patriottisme wordt gedreven door liefde, nationalisme door haat. Het ene voorstellen als het andere is haat voorstellen als liefde en angst als moed.” (p.21)

Chauvinisme: overdreven variant van het patriottisme

Chauvinisme is een sterke, overdreven vorm van vaderlandsliefde. Het begrip is een eponiem: een woord dat is ontleend aan een historisch of mythologisch personage. Het woord chauvinisme verwijst naar de Franse militair Nicolas Chauvin. Diens absolute en overdreven toewijding aan Napoleon werd in het Franse volkstoneel van de vroege negentiende eeuw regelmatig bespot, waardoor hij een soort mythische status kreeg.

Van chauvinisme is sprake als het eigen land, volk, de taal of de regio opgehemeld wordt. Overdreven opgehemeld welteverstaan. Dit kan uitlopen op angst en haat richting andere landen, volken of regio’s, xenofobie, racisme, fascisme en/of antisemitisme. Maar dat hoeft niet. Het woord chauvinisme wordt naast deze betekenis ook wel spottend gebruikt voor mensen die overdreven over hun eigen land en taal praten, zoals taalpuristen.

Nationalisme in Europa: belangrijkste oorzaken en enkele voorbeelden

In Europa leidden de Verlichting en Industriële Revolutie tot vooruitgangsgeloof, die het nationalisme versterkte. Op militair-politiek vlak leidden vooral kolonialisme, imperialisme en de veroveringen van Napoleon Bonaparte tot een versterking van het nationalisme.

De nationalistische ideeën van filosofen uit de tijd van de Verlichting (18e eeuw) en Romantiek (19e eeuw) speelden ook een rol. In Duitsland preekten denkers als Herder, Fichte en Schiller het Duitse culturele nationalisme, met de klemtoon op begrippen als Nation, Volksgeist en Kultur. Toen in 1806 het Heilige Roomse rijk uiteenviel en Pruisen sterk opkwam, slaagde Otto von Bismarck er met gelijkgestemden in om het Duitse Keizerrijk te stichten (in 1871). De eenwording van Italië, de Risorgimento van 1820-1870, was ook een periode van stek nationalisme die uitliep op de Italiaanse eenwording.

Ook het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) voerde een duidelijke nationalistische politiek sinds het koningschap van Willem I. En de Belgische Onafhankelijkheid van 1830 was eveneens omgeven van nationalistische sentimenten.

Achtergrond en ontwikkeling van het nationalisme

Het woord nationalisme is afgeleid van het Latijnse natio wat zoveel betekent als ‘geboorte’ of ‘afstamming’. Een natie is daarmee dus een gemeenschap die een gezamenlijke afkomst deelt. Anders dan het woord natie is het begrip nationalisme relatief nieuw. Zoals hierboven vermeld kwam het begrip tegen het eind van de achttiende eeuw op, en dan vooral in Europa. Aanvankelijk stond het begrip vooral symbool voor de overtuiging dat de wereld is ingedeeld in verschillende soevereine naties met eigen kenmerken. Een belangrijk moment voor de ontwikkeling van het nationalisme was in 1789 bijvoorbeeld de aanname van de Verklaring van de rechten van de mens en de burger (Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen) in Frankrijk. In deze verklaring werd onder meer gesteld dat het volk soeverein was. De wil van het volk was dus leidend en niet die van de vorst.

Door de opkomst van het fascisme in de twintigste eeuw kreeg het nationalisme ‘fundamentalistische’ trekken. Een nationalist hield niet alleen van de eigen natie, maar was vooral ook tégen elementen in het eigen land die volgens hem niet tot de etnische of raciale meerderheid behoorden.

Dit nieuw soort nationalisme raakte niet alleen in Europa in zwang, maar ook in grote delen van Afrika, Azië en Latijns-Amerika. Na de gewelddadige Tweede Wereldoorlog keerde Europa zich af van het nationalisme en noemden politici zich nog zelden openlijk ‘nationalist’. Het nationalisme werd beschouwd als de oorzaak van het uitbreken van het mondiale conflict.

Eenentwintigste eeuw

Begin eenentwintigste eeuw lijkt dit te veranderen en valt het woord nationalisme weer vaker. Bekend in dit kader is vooral de speech die Donald Trump in 2018 in Houston gaf. De toenmalige Amerikaanse president gebruikte het woord nationalist toen expliciet, nadat hij gewaarschuwd had voor een samenzwering van globalisten die probeerden de macht te grijpen:

Een globalist is iemand die wil dat het goed gaat met de globe, en zich eerlijk gezegd niet zo druk maakt om ons land. En weet je wat? Dat kunnen we niet hebben. Je weet, ze hebben een woord, het is op een of andere manier uit de tijd geraakt, en dat is een “nationalist”. En ik zeg je, eigenlijk mogen we dat woord niet meer gebruiken. Weet je wat ik ben? Ik ben een nationalist, oké? Ik ben een nationalist! Nationalist. Gebruik dat woord. Gebruik dat woord!

Toen Trump daags na zijn speech door journalisten werd bevraagd over zijn uitlatingen, gaf hij aan weinig te weten van de geschiedenis van het nationalisme. Hij voegde daaraan toe dat hij gewoon vond dat het woord weer ingevoerd moest worden.

Boek: Nationalisme – Joep Leerssen

Bronnen ▼