Duitse zwembroekfoto zorgt voor opschudding (1919)

---

Wat een onschuldig strandkiekje hoorde te zijn…

‘Medio juli vertoefden de Rijkspresident Fritz Ebert en de minister van defensie Gustav Noske enige dagen aan het strand Haffkrug aan de Oostzee. In de uitoefening van hun hoge machtsvolmaaktheid weken ze af van het daarginds heersende voorschrift om alleen in badpak te baden, stelden ze de wereld hun volledige mannenschoonheid ten toon en vereeuwigden ze bezield de hiernaast afgebeelde scéne op een fotografische plaat.’

…zo luiden de eerste zinnen uit het onderschrift van de welbekende zwembroekfoto van Friedrich Ebert (tweede man van rechts) en Gustav Noske (derde van rechts) Op 9 augustus 1919 publiceerde de rechts-conservatieve Deutschen Tageszeitung deze foto. Dat de zwembroekfoto uiteindelijk fataal zou zijn voor de Weimar Republiek had geen van de aanwezige heren kunnen weten. Wel werd al snel duidelijk dat ze in het verkeerde keelgat schoot bij een groot deel van de lezers. Waarom bracht deze foto zoveel emoties teweeg?

De zwembroekfoto typeert het ongelukkige begin van de Weimar Republiek. Tijdens de Novemberrevolutie maakte de monarchie van keizer Willem II plaats voor een republikeinse sociaaldemocratie. Deze revolutie maakte echter geen einde aan de chaos. Er heerste een klimaat van politiek geweld en de revolutionaire dreiging bleef bestaan. Daarom had de sociaaldemocraat Gustav Noske de taak op zich genomen om orde te scheppen. Zo sloeg hij, met het nodige geweld, de communistische Spartakusopstand neer. De verhouding tussen links en extreemlinks stond daardoor op scherp. Rijkspresident Friedrich Ebert probeerde in deze roerige tijden een nieuwe weg in te slaan en afstand te nemen van het nationalistische en autoritaire verleden. De zwembroekfoto maakte dit streven naar een nieuw Duitsland een stuk moeilijker.

Politici in zwembroeken, een no-go

Belangrijk om te beseffen is dat Duitsland een jaar voor deze foto nog een keizerrijk was. In die periode lieten de leiders van het land zich daadkrachtig en serieus afbeelden. In een militair uniform en met alle onderscheidingen pronkend op de borstkas keken ze met een scherpe blik voor zich uit. Deze portretten waren in het collectieve geheugen van de lezers gegrift. Het contrast met de pretoogjes van Noske en Ebert en hun ontblote bovenlichamen was simpelweg te groot. Terwijl de Pruisische politici kracht uitstraalden, stelden de sociaaldemocraten zich kwetsbaar naakt op. De foto brak dus met de heersende normen.

Ook had deze blunder zo’n impact omdat hij alomtegenwoordig was in het straatbeeld. Aanvankelijk was de foto alleen bekend bij de lezers van de Deutschen Tageszeitung. Dit veranderde toen de links-liberale Berliner Illustrirte Zeitung op 21 augustus 1919 een uitsnede van de foto op haar voorpagina plaatste. Op de hoek van elke straat was Ebert’s ‘mannenschoonheid’ hierdoor te bewonderen. Mogelijk deed de zwembroekfoto sommige Duitsers herinneren aan een eerdere voorpagina van de Berliner Illustrirte. In 1910 stond Theobald von Bethmann Hollweg, de toenmalige rijkspresident, op de voorpagina van dit blad. Dit was een gemanipuleerde foto van de rijkspresident in zwemkleding, die als 1 aprilgrap fungeerde. Echte staatsmannen lieten zich namelijk niet zo afbeelden.

Niet alleen Ebert’s politieke voorgangers waren zich van dit taboe bewust. Ook Adolf Hitler, die in januari 1933 eveneens rijkskanselier werd, trok lessen uit Ebert’s blunder. Politici moesten zich niet in badkleding laten zien. Dit zou volgens hem een belachelijke indruk wekken. Terwijl Ebert en Noske zich in een moment van onachtzaamheid lieten fotograferen, was Hitler heel bewust bezig met de manier waarop hij zich in de media neerzette. Tezamen met zijn persoonlijke fotograaf Heinrich Hoffmann creëerde hij het beeld van een tedere, maar ook slagvaardige leider die wist wat hij wilde. Dikwijls zette Hoffmann Hitler neer als een liefkozend vaderfiguur die gemoedelijk een arm om een kind heen slaat. Hoewel Hitler, net als Ebert, zich herkenbaar en menselijk opstelde, liet hij zich niet in een zwembroek afbeelden. Hij wist wat voor een consequenties dat zou kunnen hebben.

Verlangen naar een Führerfigur

De zwembroekfoto werd genomen toen Ebert en Noske op bezoek waren bij een pas opgericht weeshuis. Daarna namen ze even een duik. De pers maakte daar een heel ander verhaal van. De Deutschen Tageszeitung en de Berliner Illustrirte wekten de illusie dat Ebert en Noske samen op vakantie waren. Aangezien het land in een latente burgeroorlog verkeerde, waardeerden veel Duitsers dit vakantietripje niet. Hadden de politici niet teveel aan hun hoofd om rustig even het strand te bezoeken?

Daar komt bij dat veel Duitsers na de Eerste Wereldoorlog verlangden naar daadkrachtige politiek. Met name in rechtse kringen werd er gezocht naar een Führerfigur die het land slagvaardig kon besturen. De partijpolitiek en de vele compromissen die gemaakt werden, stelden vaak teleur. Er was een gebrek aan daadkracht. De breed gedeelde wens naar eenduidig en slagvaardig beleid vond zijn oorsprong in de Eerste Wereldoorlog waarin Wilhelm II het land als een harmonieuze eenheid zou hebben bestuurd. Door de zwembroekfoto kon Ebert deze wens niet meer waarmaken.

De foto liet zien dat de Republiek niet door sterke leiders, maar door sukkelige sociaaldemocraten werd bestuurd. De beschouwer werd aangespoord om het hele politieke stelsel af te keuren. De weerloosheid van het naakte lichaam symboliseerde de militaire onmacht van de Republiek. De rechtsliberale Hannoverschen Kurier erkende eveneens de symboolfunctie van de foto. Noske was voor deze krant de minister van defensie zonder verdediging of wapen (‘ohne Wehr und Waffen’). Hoe kon hij nou het land verdedigen? Ebert symboliseerde het uitgeklede Duitsland van na het Schandalige Verdrag van Versailles (‘Schmachfrieden von Versailles’). Na het verliezen van de oorlog verloor Duitsland grote (overzeese) gebieden. Ook werd zijn leger beperkt tot net meer dan honderdduizend man. De foto was dus onderdeel van een breder sentiment (onder voornamelijk rechtse Duitsers) dat de periode van de Weimar Republiek kenmerkt: de afkeer van de Republiek.

Spot met de Republiek

Na de publicatie in de Berliner Illustrirte ontstonden er al snel verschillende satires op de zwembroekfoto. Linkse en rechtse bladen maakten variaties op de foto en gaven het beeld een nieuwe lading. Ook in het buitenland had de foto een afterlife. Zo publiceerde L’Illustration uit Parijs amper een week een week na haar publicatie in de Berliner Illustrirte de foto van Noske en Ebert. Uiteindelijk is de foto zo wijdverspreid geraakt dat het uitpluizen van het volledige afterlife onbegonnen werk is.

De Deutschen Tageszeitung had al vrij snel na de publicatie in de Berliner Illustrirte een postkaart van de foto ontworpen. Met het opsturen van de postkaart kon iedereen bijdragen aan de distributie – en daarmee aan de icoonstatus – van de foto. Op de postkaart werd de zwembroekfoto tussen Willem II en Paul von Hindenburg geplaatst. De titel ‘Eens en nu!’ (‘Einst und jetzt!’) riep de beschouwer op om de huidige politieke situatie met het keizerrijk te vergelijken. Een combinatie van nostalgie naar het daadkrachtige bestuur tijdens het keizerrijk en afkeer van de sukkelige sociaaldemocraten ligt in deze postkaart verscholen.

Later in 1919 verscheen er in het rechtse humorblad Satyr een satire op de foto. De titel luidt ‘Het vercommunismeren van de smaak’ (‘Die Kommunisierung des Geschmacks’). Op de prent wordt Noske neergezet als een mager aapje met flaporen en Ebert lijkt hier op een forse Aziaat. Beide appelleerden ze aan raciale stereotypen. Ebert en Noske werden dus als een raciale/communistische ‘ander’ neergezet. Deze ‘ander’ wordt verantwoordelijk gehouden voor de ondergang van de Duitse smaak en cultuur. De vlag van het keizerrijk op hun zwembroeken duidt op de ‘eigen’ Duitse identiteit die de politici zouden moeten vertegenwoordigen. De boodschap luidde: de mensen die de Duitse cultuur hoog zouden moeten houden zijn een stelletje barbaren. De politici kregen het verwijt dat ze de culturele waarden van het land verrieden.

Ook de linkse pers kwam met satires op de zwembroekfoto. In november 1923 stond er op de voorpagina van het dadaïstische blad Die Pleite een variatie op de foto. De pacifistische houding van de Dadabeweging komt goed naar voren. De Oostzee is veranderd in een waar bloedbad. Het onderschrift ‘snel zal geen zwembroek meer nodig zijn’ (‘bald brauch’n se [sic] keine Badehose mehr’) is onheilspellend. Natuurlijk heb je in de toekomst geen zwembroek meer nodig; je bent dan toch al neergemaaid. De kop ‘Naar Hamburg en Saksen’ (‘Nach Hamburg und Sachsen’) was een verwijzing naar de communistische opstanden die recent in Hamburg en Saksen hadden plaatsgevonden. Het bloed aan Noske’s handen laat zien dat hij met bruut paramilitaire geweld deze communistische opstanden neer had geslagen. Noske wordt neergezet als een moordenaar. In de linkse pers kreeg de foto dus een hele andere lading.

Op 12 juli 1926 kwam er in Simplicissimus een prent die naar de foto verwijst. In plaats van Ebert en Noske zijn Wilhelm Marx, voormalig rijkskanselier, met Gustav Streseman, Marx’ minister van buitenlandse zaken, te zien. Op de prent staan ze er op dezelfde sullige manier bij als Ebert en Noske. Door deze verwijzing naar de zwembroekfoto werd het gebrek aan daadkracht van Marx en Stresemann benadrukt. Uiteindelijk werd de zwembroekfoto dus een archetype van politieke onmacht.

De betekenis van de foto nu

Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de foto een hele andere, haast tegenovergestelde, betekenis. De foto symboliseerde niet meer de zwaktes van de (sociaal)democratie, maar werd juist gebruikt om de weerbaarheid daarvan te laten zien. Vaak werd de zwembroekfoto tegenover andere zwembroekdragende politici gezet. Al in 1962 kwam het links-liberale weekblad Der Spiegel met een fotorapportages waarin de zwembroekfoto voorkwam. Daarin werd het als een vorm van vooruitgang getypeerd als politici zonder gêne een duik durven te nemen. Dit verband met de gezondheid van de democratie komt voortdurend terug in naoorlogse fotorapportages en analyses van badende politici.

Ook de historicus Thomas Mergel legt de verbinding tussen politici in zwembroeken en de staat van de democratie. Toen hij in 2011 het Duitslandinstituut Amsterdam bezocht voor een lezing, beweerde hij dat de democratie hoogtij viert als politici zich als gewoon mens, met rimpels en vetrollen, laten afbeelden. Dit gold echter niet voor de zwembroekfoto. Deze had juist een tegengesteld effect. Daarom was volgens Mergel ook de reactie van het volk op zwembroekfoto’s belangrijk. Zwembroekfoto’s van politici kunnen dus fungeren als de meetstaaf voor de democratie. Aan de reactie van het volk op zulke foto’s is de weerbaarheid van de democratie af te lezen.

~ Tibbe Jonker

Overzicht van Boeken over de geschiedenis van Duitsland