Nederlanders en de Russische Revolutie

In 1917 maakten honderden Nederlanders in Rusland de Russische Revolutie mee. Ze waren daar geboren of heengegaan voor werk of avontuur. Wat deze Nederlanders meemaakten in de Russische revolutiehaard van 1917 lezen we in het boek Hoe komen we heelhuids uit deze hel (Uitgeverij Atlas Contact, 2017) van historica Janine Jager.

Russische Revolutie - Sovjets vallen de politie van de tsaar aan, 1917 — Russische Revolutie – Sovjets vallen de politie van de tsaar aan, 1917

Gedurende de revolutie gingen de grenzen van het Russische Rijk op slot en zaten de Nederlanders in Rusland vast. Ontsnappen was niet onmogelijk, maar wel lastig. Velen konden niet meer terug naar Nederland en waren noodgedwongen getuige van de verschrikkingen in Rusland, die uitliepen op de dictatuur van het communisme onder Lenin en later Stalin. Maar ook veel Nederlanders wisten toch de grens over te komen.

Jager analyseerde het benauwde avontuur van de Nederlanders aan de hand van met name egodocumenten:

Het verhaal van deze Nederlanders heb ik beschreven aan de hand van brieven, dagboeken, herinneringen, beeldmateriaal en andere bronnen. Wat waren hun indrukken, dilemma’s en hoe reageerden zij? Op welke manieren overleefden zij? Hoe wisten zij uiteindelijk toch het land uit te komen? (10)

Jager opent haar boek met een korte, krachtige beschrijving van de historische banden tussen Nederland en Rusland. Hierin komt onder meer tsaar Peter de Grote aan bod, die in de Gouden Eeuw Nederland bezocht. Verder gaat de aandacht in het inleidende hoofdstuk uit naar de verschillen tussen beide landen, de Vriezenveense Ruslui, de beleving van Nederlandse immigranten van het falende beleid van tsaar Nicolaas II en de gebeurtenissen tijdens de Revolutiepoging van 1905.

Ontzettend zenuwachtig

Vervolgens belandt het verhaal in het roerige jaar 1917. Aan de hand van brieven en dagboeken loodst Janine Jager ons door de receptie van de Russische Revolutie vanuit het gezichtspunt van Nederlandse ooggetuigen. Een van hen was de diplomaat Willem Oudendijk:

“Hij was in juni 1917 door Den Haag als gezant naar Petrograd gestuurd ter vervanging van baron [Arthur] Sweerts die ‘door de algemene toestand en door het voortdurend schieten op straat ontzettend zenuwachtig’ was geworden. Volgens Oudendijk had de onzinnige politiek van de Petrogradse sovjet de discipline in het leger ontoelaatbaar aangetast en Rusland in het verderf gestort. Hij meldde John Loudon, de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, dat de macht in handen was van ‘kijvende, praatzieke, gewichtig doende, uit het buitenland teruggekeerde politieke emigranten, die denken door hun eindeloos gepraat de wereld te kunnen hervormen’. De regering bestond ‘grotendeels uit onervaren idealisten met aan het hoofd een Kerenski, die getoond heeft behalve een grote welsprekendheid en goede wil, geen eigenschappen te bezitten om deze chaos te leiden en te besturen’. (59)

Toen nog diezelfde maand, in juni 1917, de Rada (de raad, het parlement) van Oekraïne de onafhankelijkheid van dat gebied uitriep, schreef Oudendijk aan Den Haag dat hij het niet eens was met de beslissing van de Voorlopige Regering (onder Kerenski) om de Oekraïense autonomie te accepteren:

De diplomaat vond het ronduit gevaarlijk dat de Rada op dit moment de nationalistische kaart uitspeelde. (…) In Oekraïne werden meerdere burgeroorlogen tegelijk en door elkaar heen uitgevochten, die het gebied langs politieke, nationale, etnische en geografische lijnen volledig verscheurden. (136,137)

Sebald Rutgers en Vladimir Lenin

Uitgebreid gaat Jager in op de beleving van de Oktoberrevolutie van 1917. Hoe ervoeren Nederlanders in Rusland de gewelddadigheden en de nasleep hiervan, de Russische Burgeroorlog (1917-1922)? Onder de Nederlanders die de onrust in Rusland meemaakten, bevonden zich onder meer Timon Fokker, Nederlands consul-generaal in Kiev, Johan van den Muyzenberg (werkzaam in een Russische zoutmijn) en Sebald J. Rutgers. Laatstgenoemde was een communist die in de zomer van 1918 naar Rusland ging, waar hij goede banden met de bolsjewieken aanknoopte:

In Moskou maakte hij kennis met Lenin, die hem benoemde tot hoofdingenieur van de Russische waterwegen. (…) In november 1919 was Rutgers weer in Nederland om in opdracht van Lenin een Bureau van de Communistische Internationale op te zetten. (195)

De laatste Nederlandse repatrianten uit Rusland keerden in mei 1920 terug in Nederland. Vaak hielden ze na terugkomst lezingen over hun ervaringen in revolutionair Rusland. De verhalen van de vluchtelingen en teruggekeerden brachten volgens Jager geen grote veranderingen in de publieke opinie teweeg: