Nelson, Winnie en het einde van de apartheid

Wat een gebeurtenis was het, toen Nelson Mandela op 11 februari 1990 eindelijk vrij kwam. Na meer dan zevenentwintig jaar gevangenschap mocht hij de Victor Verster gevangenis verlaten. Het triomfantelijke beeld van ‘team Mandela’ – Nelson hand in hand met zijn vrouw Winnie – ging de wereld over. Nu viel ook deze scheidslijn weg, slechts een paar maanden na de val van de Berlijnse muur. De wereld leek op weg naar een gouden tijdperk, zelfs in het land van de apartheid.

Na de vrijlating begon een mondiale zegetocht van de Mandela’s. De verwachtingen waren torenhoog, de Messias zélf kwam uit Zuid-Afrika. Veel mensen ervoeren extase, een…

‘…gevoel van transcendentie,… de aanwezigheid van een verheven wezen, van iemand die had geleden en vergeven’.

Als verzoening mogelijk was, dan dankzij deze charismatische, onkreukbare en verzoeningsgezinde leider.

Ontgoocheling

Jonny Steinberg, de Zuid-Afrikaanse auteur van Winnie&Nelson – portret van een huwelijk, maakte het in april 1990 zelf mee. Bij een bijeenkomst vroeg Mandela de vijf witte gezichten in het publiek naar voren te komen. Hij schudde hen de hand en prees hen. De zwarte meerderheid vocht voor de eigen gemeenschappen, zei hij, maar zij namen het op tegen hun eigen soort. Dat genereuze gebaar zou dertig jaar later onacceptabel zijn, aldus Steinberg in het voorlaatste hoofdstuk van dit magistrale, ruim vijfhonderd pagina’s tellende boek. Mandela, overleden in 2013, is van zijn voetstuk gevallen. Veel jongeren zijn gedesillusioneerd en zien hem nu als de man die de ‘basisvorm van het verleden’ in stand hield. Want zeggen ze, is het niet zonneklaar dat het welvarende Zuid-Afrika nog altijd samenvalt met de blanke stadsdelen en zwart Zuid-Afrika met krottenwijken?

Mandela was oud en moe, ongewild een marionet van de witte minderheid. Die omslag in de publieke opinie maakt deze geschiedenis explosief. De waardering voor Mandela is een barometer voor de stabiliteit in dit land. Maar is de kritiek terecht?

Scènes

In het boek draait het om het huwelijk van de Mandela-tandem. Wie van sprookjes houdt moet het boek maar niet lezen. Neem Nelsons vrijlating in 1990: de vrijgelatene weigerde zonder haar de gevangenispoort te verlaten. Winnie arriveerde veel te laat omdat ze koppig weigerde in hetzelfde vliegtuig te stappen als een politieke tegenstander. Toen ze er eindelijk was… toen vonden ze wel de perfecte choreografie: hand in hand en elk met een geheven arm en gebalde vuist liepen ze naar de fotografen toe. Het is hun huwelijk in een notendop. Maar zoals bekend, krakende wapens lopen het langst. De twee hadden elkaar nodig. Toen ze elkaar leerden kennen – zij net twintig, hij bijna veertig – hadden ze één ding gemeen: tomeloze ambitie. Getweeën vormden ze een onweerstaanbaar duo. Steinberg:

Als er één man begreep dat de kracht van zijn politiek niet alleen school in de inhoud van wat hij zei, maar ook in zijn verschijning op het moment dat hij het zei, dan was het Nelsons wel. Als er één vrouw begreep dat hoe en met wie ze verscheen een weg baande naar het openbare leven, dan was het Winnie wel.

Dat is de sleutel waarmee Steinberg probeert hun leven bloot te leggen. Wat was waar, wat voor de bühne? Wat was theater? Natuurlijk zijn er ook feiten: Nelson zat in 1960 vijf maanden vast en dook daarna onder om een gewapende opstand voor te bereiden. Tussen 1963 en 1990 zat hij gevangen. Ook Winnie zat enkele malen in de gevangenis, in 1968/69 anderhalf jaar in eenzame opsluiting. Beiden brachten enorme offers in hun persoonlijke leven.

Penelope

De twee leerden elkaar in de zomer van 1956/57 kennen en trouwden het jaar daarop. In die eerste jaren waren ze weinig samen, Nelson stond vroeg op, ging hardlopen en daarna aan het werk en kwam laat thuis. Winnie noemde de week dat ze trouwden ‘de enige tijd dat we een normaal leven leidden’. Na zijn veroordeling in 1964 bleef zij hem bezoeken, praatte hem bij en was zijn spreekbuis. Maar ze was – het mooie beeld is van de auteur – bepaald geen Penelope die in afwachting van haar Odysseus de vrijers op afstand hield. Integendeel, Winnie koesterde haar minnaars, net als Nelson in zijn jaren in vrijheid.

Winnie stond bloot aan enorme druk, moest hun kinderen alleen opvoeden, werd afhankelijk van financiële steun van derden en riskeerde voortdurend arrestatie. In de loop van de jaren nam haar paranoia toe: wie was vriend, wie vijand, wie deed alsof, wie bespioneerde haar? Ze ging er in feite aan onderdoor.

Beiden bleven investeren in het beeld van een huwelijk. Op bezoek in de gevangenis ruzieden ze over dochter Zindzi. Was ze eerst politiek gezien een wat onbeschreven blad, al in 1962 begon Winnie zich als Nelsons vrouw te zien als ‘leider van het land’. Veel later omringde ze zich met een ‘voetbalteam’, een knokploeg/militie die politieke en persoonlijke tegenstanders intimideerde, mishandelde en soms zelfs vermoordde. In de late jaren tachtig ontsnapte ze aan de rechter omdat Nelson onderhandelde met de regering. Haar arrestatie was niet opportuun. In die jaren klotste het geweld over het land en kostte zo’n vijfduizend mensen het leven.

President

In februari 1990 liet de regering De Klerk Nelson gaan. Het ANC won de verkiezingen van 1994 vervolgens overtuigend en Mandela werd president. Nelson zag het als zijn taak om een witte tegenrevolutie te voorkomen en de zwarte meerderheid niet overmoedig te maken. Zijn macht, zei Mandela in zijn inaugurele rede, duurde één ambtsperiode lang en bleef aan regels gebonden. Ook zijn huwelijk vergde evenwichtskunst. Nelson beschermde Winnie door dik en dun, tegen alle beschuldigingen in, ook van talloze ANC’ers. Uiteindelijk was ze niet te handhaven, niet in de partij en niet naast hem. Ze scheidden in 1992 en haar rol leek uitgespeeld.

Toch was het Winnie die het laatst lachte. Na Nelsons dood in 2013 legde haar stem weer gewicht in de schaal. Alles waarvan ze beschuldigd werd – intimidatie, aanslagen, moord – was de schuld van de veiligheidsdiensten, verklaarde ze. De aanklachten moest je zien als desinformatie. De moordenaars in haar voetbalteam volgden de richtlijnen van die diensten. Ze wilden haar onschadelijk maken, omdat ze te ontembaar en radicaal was. Nelson was te oud om dat in te zien. Haar betoog raakte een snaar onder de jongeren.

Hulp

Een onmogelijke alliantie dus. Ze waren, schrijft Steinberg, in de maalstroom van de geschiedenis terechtgekomen. Blijf daarin maar eens overeind. Een mooi observatie is van een vertrouwelinge van Nelson:

‘Er werd veel gepraat over Madiba (koosnaam voor Nelson, je) en Winnie. We zagen hen als leiders, als machtige mensen, maar in feite konden ze het niet aan, geen van tweeën. We hadden niet zozeer over hen moeten denken als leiders, maar als mensen die professionele hulp nodig hadden’.

Dat oordeel kun je na lezing van dit pijnlijk precieze boek navoelen.

De bewijsvoering vergt soms een krachttoer: er zijn tegenstrijdige verklaringen; leemtes in de bronnen; gespreksverslagen geschreven door gevangenbewaarders. De schrijver is behoedzaam, maar niet bang om conclusies te trekken en doet dat in een prachtige stijl. Het fotokatern geeft personen een gezicht, register, literatuurlijst en de noten maken het boek controleerbaar.

Boek: Winnie & Nelson. Portret van een huwelijk