Niccolò Machiavelli (1469-1527) – Politiek filosoof

De Italiaanse diplomaat en filosoof Niccolò Machiavelli (1469-1527) wordt wel beschouwd als de grondlegger van de moderne politieke wetenschappen. Machiavelli was een veelzijdig denker, die vooral bekend werd met zijn baanbrekende werk Il Principe (De vorst, ca. 1516). Hierin bepleitte het recht van een vorst om autocratisch te heersen als de situatie dat vereiste. Het leverde hem een hoop haat en kritiek op van tijdgenoten en latere intellectuelen.

Zo is Niccolò Machiavelli wel betiteld als de man die ‘met de vinger van de duivel schreef’. Maar ook kreeg hij (later) veel lof toegedicht als grondlegger van de moderne politieke wetenschappen.

Jeugd en carrière van Machiavelli

Niccolò Machiavelli werd geboren op 3 mei 1469 in Florence, Italië. Niccolò groeide op in een familie die uit welgestelde kringen kwam. Zijn vader behoorde tot de arme(re) tak van de Machiavelli’s en had schulden. Ondanks zijn schulden had hij een grote bibliotheek, waar Niccolò in zijn jonge jaren veel boeken las. Over Niccolò’s opleiding en zijn jonge jaren is weinig bekend.

Machiavelli groeide op in Florence, dat toentertijd een kunstzinnige stad was en een bloeiende verzamelplaats van filosofen. Het humanisme floreerde in Florence. Tegelijk was het in Florence politiek onrustig en vonden er in de tijd van Niccolò Machiavelli veel machtswisselingen plaats. De politieke opkomst en ondergang van de republiek Florence had invloed op Machiavelli’s loopbaan en ook op zijn latere opinievorming.

In 1498 begon Macchiavelli als vicekanselier en diplomatiek secretaris van de republiek Florence. Toen in 1512 de familie De Medici weer aan de macht kwam, raakte Machiavelli deze betrekking kwijt. Hierna trok hij zich terug uit de politieke wereld en concentreerde zich op leeswerk en het schrijven van literaire boeken, boeken over geschiedenis en politieke werken.

Belangrijkste werken van Machiavelli

In zijn boek Il Principe beschreef hij dat een koning of heerser hard mocht optreden als dat nodig bleek. Het doel, een staat goed besturen, heiligde de middelen, zo stelde Machiavelli. In dit werk wees hij – in tegenstelling tussen tot het toen dominante katholicisme en humanisme – rechtvaardigheid af als doel van het staatsbestel. Alle ethische regels moesten, als de situatie dat eiste, wijken voor het staatsbelang (raison d’état). En dat was meer dan eens nodig, want volgens Machiavelli was de menselijke aard door en door slecht, al sinds mensenheugenis. Mensen waren dan ook niet in staat om zichzelf te besturen.

Een kernbegrip in Il Principe is de term virtu (handelswijze / deugd), wat in de context van Machiavelli’s betoog op de politieke daadkracht van de vorst duidde en niet op morele deugd. Naast virtu speelde het begrip fortuna (lot) een belangrijke rol in het boek. Op de filosofiewebsite NoWishfulThinking lezen we hierover:

“Het lot. Iedere politicus heeft ermee te maken – het lot kan tegenzitten. Tegelijkertijd biedt dat ook een kans om zich te onderscheiden, virtù te tonen. Het lot valt nooit helemaal te beheersen, wel in goede banen te leiden. Machiavelli vergelijkt het met een woeste rivier: tegenhouden gaat niet, maar een goede heerser zorgt voor deugdelijke dijken. Fortuna is overigens een vrouw – eentje die houdt van doortastende, jonge mannen. Politiek is volgens Machiavelli onmiskenbaar masculien.”

Een ander beroemd werk dat Machiavelli schreef was Discorsi (Gesprekken). In dit boek zette hij de argumenten en de basis uiteen van het republicanisme. Verder schreef hij meerdere historische boeken, onder meer over de geschiedenis van Florence: Istori Fiorentine (1525), belletrie (literatuur), meerdere komedies, een handboek over de krijgskunst en een boek over de sociologische werking van taal.

Inspiratiebronnen en invloed van Machiavelli

Machiavelli liet zich – naast door de politieke instabiliteit in Noord-Italië en Florence – beïnvloeden door eerdere filosofen. Zo paste hij als eerste westerse filosoof die de wetenschappelijk methode die ontleend was aan van Aristoteles en Averroës toe op de politiek.

Machiavelli’s gedachtegoed had grote invloed op latere filosofen, politici en – uiteraard- vorsten en heersers. Zijn gedachtegoed beïnvloedde onder meer de denker Thomas Hobbes (1588–1679) en diens fameuze boek Leviathan (1651). Zowel volgens Machiavelli als Hobbes was de mens slecht en was er daarom een sterke vorst of overheid nodig om de orde in de maatschappij te handhaven.

Levenseinde

Niccolò Machiavelli overleed op 21 juni 1527 in Florence. Zijn grafschrift luidde, niet geheel onbescheiden:

“Geen lof is toereikend voor zo’n naam.”

Meer filosofiegeschiedenis
Boek: Discorsi – Machiavelli
Of lees: 25 eeuwen westerse filosofie – Jan Bor

Citaten van Niccolò Machiavelli

“Een heerser moet dan ook de kunst verstaan om zowel in de huid van het dier als in die van de mens te kruipen.”

“De eerste indruk die je van een politiek leider en zijn verstand krijgt, komt van de mensen die hem omringen.”

“Het is veiliger gevreesd te worden dan geliefd.”

“Wie poogt te redden wat niet meer te redden valt, is een idioot.”

“De mensen doen alleen maar het goede als het noodzakelijk is.”

“Ik ga liever naar de hel dan naar de hemel. In die eerste plaats zal ik kunnen genieten van het gezelschap van pausen, koningen en prinsen, terwijl in die tweede alleen maar bedelaars, monniken en apostelen zijn.”

Bronnen ▼