Het terrein van de Electriciteitscentrale Gelderland in het noordwesten van de gemeente Nijmegen is een historische locatie. Vanaf 1936 tot heden – in 2016 sluit de centrale – vond hier grootschalige elektriciteitswinning plaats. In de naoorlogse periode was Centrale Gelderland enige tijd de grootste stroomproducent van Nederland en leverde daarmee een belangrijke bijdrage aan de wederopbouw van Nederland.
![De Waalkade in Nijmegen met elektrische verlichting, ca. 1900. Bron: willemsmithistorie.nl](https://historiek.net/wp-content/uploads-phistor1/2015/12/2-Waalkade-Nijmegen-met-tuimellantaarn-ca-1900-320x247.jpg.webp)
Ontwikkeling van Nijmegen
![Reclameboekje over elektriciteit in Nijmegen, 1910. Bron: www.willemsmithistorie.nl](https://historiek.net/wp-content/uploads-phistor1/2015/12/dd-34-320x432.jpg.webp)
Ook gingen er stemmen op om een eigen gemeentelijke elektriciteitscentrale te bouwen. In de jaren 1880 kwamen de plannen goed van de grond:
“Het voorstel om een kleine gemeentelijke elektrische centrale in te richten, kwam van J. Payens, directeur van zowel de gemeentelijke gasfabriek als het gemeentelijk waterleidingbedrijf. Zes ondernemingen schreven zich in om de klus te klaren. De opdracht werd voor ruim 10.000 gulden gegund aan de firma Willem Smit & Co te Kinderdijk/Slikkerveer. (…) In 1886 werd de eerste gemeentelijke elektriciteitscentrale van Nederland geïnstalleerd en in gebruik genomen, met de eigenaar – de gemeente – als enige afnemer. De centrale, in die tijd de ‘electrische licht machine’ genoemd, werd ondergebracht in een ongebruikte ruimte in het gebouw van het waterleidingbedrijf op het terrein van de gasfabriek.” (10,11)
De capaciteit van de centrale was zeer beperkt. De Nijmeegse installatie draaide primair op het vermogen van één stoommachine en had twee dynamo’s. Het totale vermogen bedroeg een zeer bescheiden 17,5 kW. Naast een gemeentelijke elektriciteitscentrale had Nijmegen in 1886 nog een andere primeur: als eerste Nederlandse stad ging zij over op elektrische straatverlichting.
Tentoonstelling 1910
Vanaf 1908 pakte Nijmegen de elektrificatie van de stad bijzonder energiek aan. Het gemeentelijk net telde toen 120 aansluitingen, in 1909 al 350, oplopend naar 550 in 1910. Besloten werd om middels een grote tentoonstelling in de stad het publiek voor te lichten over de grenzeloze mogelijkheden van de nieuwe bron van licht en kracht:
“Net als bij de grote wereldtentoonstellingen van die tijd kreeg de manifestatie twee gezichten: er was een spectaculair vermaaksgedeelte op het Valkhof en de Voerweg, maar de eigenlijke expositie vond plaats op het Kelfkensbos en was groots van opzet. Wat betreft dat technische gedeelte: door een imposante toegangspoort kwam de bezoeker op een voorterrein waar een met een elektrisch licht verlichte winkelgalerij was ingericht.” (22,23)
![Verlicht gebouw tijdens de Electriciteits Tentoonstelling Nijmegen in 1910. B ron: delcampe-static.net](https://historiek.net/wp-content/uploads-phistor1/2015/12/3-Electriciteits-Tentoonstelling-Nijmegen-1910-320x494.jpg.webp)
Koppeling Duits en Nederlands stroomnetwerk
Het boek bevat alle mogelijke informatie over Centrale Gelderland, zoals het ontwerp van de centrale, foto’s van machinekamers, kantoorgebouwen, het kolenpark, ketelhuizen, de Waalkade en – uiteraard – een beschrijving van de historische ontwikkeling die de elektriciteitscentrale van Nijmegen doormaakte. Het vele fotomateriaal maakt Centrale Gelderland tot een mooi visueel document, dat tevens goed informatief is.
Een ijkpunt in de geschiedenis van het elektriciteitswezen van Nijmegen was de Tweede Wereldoorlog. De Centrale Gelderland – dat sinds 1915 met acht andere centrales deel uitmaakte van de Provinciale Geldersche Electriciteits Maatschappij (PGEM) – had het in de jaren 1940-1945 moeilijk, maar moderniseerde eveneens, ‘dankzij’ de oorlog. De Duitse bezetter eiste dat het elektriciteitsnet van Nijmegen (en andere Nederlandse steden en gebieden) aan het Duitse netwerk gekoppeld werden. De nazi’s verbaasden zich erover dat bijna alle Nederlandse steden en provincies nog hun eigen, geïsoleerde stroomnetwerken hadden en vaak niet onderling verbonden waren. Op 19 april 1944 was het dan zover en koppelden de Duitsers hun eigen netwerk aan dat van Nijmegen:
“De aanwezige hoge Duitse autoriteiten zagen dat de aansluiting vlot verliep, maar tot grote woede van de Wehrmacht-officieren liet de directeur van de Centrale Gelderland de verbinding al na vijf minuten verbreken wegens ‘een gebrek aan kolen’.” (78)
Of dit een pesterijtje was van de directeur vermeldt het boek niet, maar het zou zo maar kunnen: een ludiek protest tegen de Duitse diefstal van brandstoffen… Uiteindelijk zou de Centrale Gelderland slechts 151 uur stroom aan het Duitse koppelnet leveren. Dat is erg weinig en zelfs nog minder dan de stroomhoeveelheid die tijdens de oorlogsjaren vanuit Duitsland naar Nederland kwam.
Kupferaktion en bombardement
![De Centrale, 130 jaar productie van elektriciteit in Nijmegen](https://historiek.net/wp-content/uploads-phistor1/2015/12/De-Centrale-130-jaar-productie-van-elektriciteit-in-Nijmegen-320x402.jpg.webp)
Een regelrecht drama was verder het geallieerde bombardement dat Nijmegen op 22 februari 1944 trof. Er vielen bijna 900 doden en duizenden mensen raakten gewond, verminkt of getraumatiseerd.De Nijmeegse elektriciteitscentrales bleven onbeschadigd, maar wel was er grote materiële schade aan het tramnet en aan de bovenleidingen in de stad. Toen in september 1944 operatie Market Garden Nijmegen bereikte, was de schade nog omvangrijker dan na het Amerikaanse misbombardement: bovenleidingen, tramrails en veel tramrijtuigen werden vernield.
Boek: De Centrale, 130 jaar productie van elektriciteit in Nijmegen
Bekijk dit boek bij:
![Centrum van Nijmegen na het bombardement op 22 februari 1944. Fotograaf: onbekend, bron: Rijksvoorlichtingsdienst.](https://historiek.net/wp-content/uploads-phistor1/2015/12/5-Centrum-van-Nijmegen-na-bombardement-22-februari-1944-Rijksvoorlichtingsdienst.jpg.webp)