Onderzoekers van het Bosch Research and Conservation Project (BRCP) van de Radboud Universiteit hebben de oorspronkelijke opdrachtgever geïdentificeerd van het ‘Laatste Oordeel’, een van de belangrijkste schilderijen van Jheronimus Bosch (1450-1516). Het onderzoeksresultaat wordt gepubliceerd in het februarinummer van The Burlington Magazine dat is gewijd aan kunst uit de Nederlanden.
Uit het onderzoek blijkt dat het grote drieluik ‘Laatste Oordeel’ uit Wenen ( Gemäldegalerie der Akademie der bildenden Künste rond 1500 door Bosch is geschilderd in opdracht van Hippolyte de Berthoz, de ‘minister van financiën’ aan het Bourgondische hof. Met de zogenoemde macro-xrf-scanning, ontwikkeld door de universiteit van Antwerpen, ontdekten de onderzoekers een overgeschilderd familiewapen van De Berthoz.
Jos Koldeweij, onderzoeksleider van het BRCP:
“Dit is een heel beladen en belangrijk kunstwerk, het op een na grootste van Bosch, waarvan de herkomst eeuwenlang in nevelen gehuld is geweest. Lang werd gedacht dat Filips de Schone, de laatste hertog van Bourgondië, zelf de opdrachtgever was. Dat kunnen we nu uitsluiten, het was De Berthoz, een hoveling uit zijn directe omgeving.”
Filips de Schone was één van de machtigste mannen van Europa in zijn tijd. Hij was de grootvader van koning Filips II van Spanje, de belangrijkste verzamelaar van werk van Bosch.
Niet Bavo, maar Hippolytus
‘Het balletje ging echter opnieuw rollen toen ik ontdekte dat de heilige op een buitenzijde van de deuren van de schildering niet de heilige Bavo was, zoals eerder gedacht, maar Hippolytus, een betrekkelijk weinig voorkomende heilige, die net als Bavo wordt uitgebeeld als een rijke jongeling met een valk als attribuut.’
De heilige Hippolytus wordt onder andere vereerd in Poligny, de geboortegrond van Hippolyte de Berthoz. Hippolyte de Berthoz had de heilige Hippolytus als naamheilige én heeft enkele belangrijke kunstopdrachten gegeven waarop zijn naamheilige in combinatie met het wapenschild van De Berthoz prijkt. Zou Hippolyte de Berthoz dan wellicht ook Jheronimus Bosch de opdracht hebben gegeven voor het grote drieluik? Bij gebrek aan archivalische documentatie rond het ontstaan van dit schilderij moest het tot voor kort bij een plausibele hypothese blijven.
Terug naar de bron
Om bevestiging te krijgen voor deze gedachte moesten de onderzoekers terug naar de bron: het object zelf. Dat lukte uiteindelijk, na een directeurswissel in Wenen. Zomer 2017 gingen alle deuren open en werd ruim baan gemaakt voor de Nederlanders en hun apparatuur. In twee weken tijd werd het schilderij minutieus gedocumenteerd onder andere met behulp van een gemodificeerde 100 megapixel Hasselbladcamera van de Radboud Universiteit, die zowel in zichtbaar licht als in infrarood kan fotograferen, en een Osiris infraroodreflectografiescanner van Queen’s University (Canada).
Duidelijk werd dat onder de huidige verflaag van een leeg wapenschild onder Sint Hippolytus sporen van een oudere verflaag schuil gingen. Resten van een rood pigment en van bladgoud werden gevonden. Dit zijn de precies de kleuren die voorkomen in het wapenschild van Hippolyte de Berthoz.
Om honderd procent zekerheid te krijgen over de gebruikte materialen en over de precieze locatie van die materialen werd de hulp ingeroepen van een team natuurwetenschappers van de Universiteit van Antwerpen. Deze onderzoekers documenteerden het gehele triptiek in zes weken in de zomer van 2017 met behulp van macro röntgenfluorescentie. Met deze techniek kan heel precies worden vastgesteld welke chemische elementen zich waar in het triptiek bevinden. De resultaten van dat onderzoek bezorgden de kunsthistorici het onomstotelijke bewijs dat het wapen van Hippolyte de Berthoz oorspronkelijk inderdaad heeft geprijkt op het schild onder de voeten van de heilige Hippolytus. Daarmee is definitief een antwoord gegeven op de vraag wie dit meesterwerk bestelde.
De zoektocht naar de oorspronkelijke opdrachtgever mag hiermee dan zijn beëindigd, het onderzoek naar het Weense ‘Laatste Oordeel’ is dat allerminst. De onderzoeksgroep zal nog jaren nodig hebben om alle data te analyseren.
Boek: Jeroen Bosch – De schilder van visioenen en nachtmerries
