Sommige artikelen zou je zelf geschreven willen hebben, zoals het stuk van Martijn van Calmthout in De Volkskrant van afgelopen zaterdag over Erich von Däniken. Terwijl Van Calmthout enerzijds duidelijk maakt hoe pseudowetenschappelijk Von Dänikens idee is dat de aarde ooit is aangedaan door buitenaardse bezoekers, schetst hij een uiteindelijk sympathiek portret.
Eén probleem is makkelijk te benoemen. Von Däniken heeft een charmante belangstelling voor het erfgoed van exotische culturen, waar hij verbaasd naar kijkt. Die piramiden, zoiets indrukwekkends kunnen die Egyptenaren natuurlijk nooit zélf hebben gebouwd. Die wereldkaart van de Ottomaanse admiraal Piri Reis is zó nauwkeurig dat een Turk het niet kan hebben vervaardigd. Je zou haast denken dat Von Däniken een eurocentrist is die de niet-Europese culturen elke creativiteit ontzegt.
Alleen: het is nog erger. Hij meent namelijk ook dat voor de bouw van Stonehenge technieken nodig waren die de Europeanen in de prehistorie nog niet bezaten. Von Däniken ontzegt dus álle culturen creativiteit. Ik las nooit een auteur met zo’n negatief mensbeeld.
Belangrijkste auteur
Het tweede probleem: voor veel lezers is Von Däniken niet zozeer een pseudowetenschapper die schrijft over de oude wereld, maar de belangrijkste auteur over de oude wereld die ze überhaupt ooit lezen. Ze herkennen weliswaar dat de conclusies niet kloppen, maar leren nooit waarom zijn methodes naïef zijn. Wanneer ze later iets lezen van iemand die antieke teksten eveneens letterlijk neemt, herkennen ze het kwakhistorische element niet en omhelzen ze vrij gemakkelijk zo’n nieuwe theorie. Von Däniken liet grote aantallen mensen kennismaken met een oudheidkunde zonder methode, vol spannende verhalen maar intellectueel zonder betekenis.
Dit beeld van de bestudering van de oude wereld werd versterkt door de reactie vanuit de officiële wetenschap. Of beter: non-reactie. Hoewel een enkeling de moeite nam Von Däniken te weerleggen, lachten de meeste archeologen, bijbelwetenschappers, classici en historici hem weg. Zelden namen ze de gelegenheid te baat te tonen wat hun vakgebieden maakt tot wetenschap en intellectuele uitdaging. Omdat Von Däniken uiteindelijk aan populariteit inboette, leek dit negeren van pseudowetenschap een verstandige strategie.
Onverminderd actueel
Inmiddels blijkt dat een grote vergissing te zijn geweest. Terwijl steeds meer mensen een steeds hogere opleiding kregen, deden oudheidkundigen weinig om hun publieksvoorlichting te laten meegroeien. Wanneer ze tegenwoordig worden geconfronteerd met beter doordachte vormen van kwakgeschiedenis (de oude Egyptenaren waren zwart, de Perzische Oorlogen waren beslissend voor de westerse cultuur, Jezus heeft niet bestaan, in Nijmegen lag geen aquaduct…) zijn de archeologen, bijbelwetenschappers, classici en historici daarop nauwelijks voorbereid. Voor zover ze erop hebben gereageerd, hebben ze de sceptici eerder versterkt in hun afwijzing van de gevestigde wetenschap dan teruggewonnen.
Met de oudheidkundige disciplines zal het vermoedelijk niet meer goed komen. Die zijn hun betekenis in de publieke discussie voorgoed kwijt. Maar laten ze een kanarie in een kolenmijn zijn: een waarschuwing aan andere vakgebieden om wél transparant te zijn over de methode en serieus aan het publiek uit te leggen wat een wetenschap eigenlijk is. Zo bezien is Von Däniken onverminderd actueel.
Jona Lendering is historicus, webmaster van Livius.org en docent bij Livius Onderwijs. Hij publiceerde verschillende boeken en verzorgt een nieuwsbrief over de Oudheid. Zie ook zijn blog: mainzerbeobachter.com
