Overleven zonder je hoofd en hart te verliezen

Journaliste Elise Lengkeek heeft in ‘Ik Beken’, haar derde literaire non-fictie boek, het levensverhaal van de Indische Nederlander Ferry Holtkamp opgetekend. Een indringend verhaal over liefde, kameraadschap en doorzettingsvermogen. Maar ook een schokkend verhaal over het leven in de Japanse gevangenissen in Nederlands-Indië en de onderbelichte Bersiap-tijd daarna.

Ferry Holtkamp werd in 1927 geboren in Soerabaja, een belangrijke havenstad van de voormalige kolonie Nederlands-Indië. Zijn vader is Nederlands, zijn moeder half-Javaans. Aan zijn relatief onbezorgde jeugd komt in januari 1942 met het binnenvallen van Japanse troepen abrupt een einde. Na enkele maanden ongelijke strijd, ziet Nederland zich genoodzaakt te capituleren. Ferry Holtkamp is dan een jongen van veertien en rolt het verzet in. Na amper drie maanden wordt de verzetsgroep echter verraden en belandt hij, net als zijn maten, in een Japanse gevangenis.

Haat

De geestelijke en lichamelijke littekens van die tijd in de Japanse gevangenissen zal de Nederlander zijn hele leven bij zich dragen. De in Ik Beken indringend beschreven marteltechnieken van de Kempeitai (Japanse geheime politie) zijn gruwelijk. Tenzij volledig afgestompt, zal de lezer bij het lezen van die gebeurtenissen in de gevangenis zo nu en dan misschien diep zuchten, een traan laten, hardop vloeken, boos worden of besluiten niet verder te lezen. Dat laatste is af te raden en zou ook geen recht doen aan het verhaal van Ferry Holtkamp en de vele anderen die vergelijkbare gruwelijkheden ondergingen in de Japanse politieke gevangenissen. Ik Beken is echter meer dan een boek waarin alleen de gruwelen in de Japanse gevangenis en tijdens de Bersiap-tijd daarna minutieus worden beschreven. Door het gebruik van flashbacks naar zijn jeugd, word je als lezer vastgehouden en krijg je gelegenheid even op adem te komen.

Auteur Elise Lengkeek verwoordt de kernboodschap van het boek als volgt: “Kennelijk is het mogelijk om de meest weerzinwekkende omstandigheden te doorstaan zonder je hoofd en je hart te verliezen. Uiteindelijk heeft de haat Ferry niet vernietigd.”€ Ik Beken is bovenal een persoonlijke verhaal over een man die zijn verleden weet te overwinnen.

Gevangenis en Bersiap-tijd

Toen de martelingen in de Japanse gevangenissen Ferry Holtkamp te veel werden schreeuwde hij het in wanhoop uit: ‘Saja mengakoe!’ (ik beken). Hij dacht dat er toen een einde zou komen aan de martelingen, maar niets was minder waar. De jongen werd overgebracht naar een andere Japanse gevangenis. Hij werd er man en deed iets waar niet veel van zijn medegevangenen in slaagden: hij overleefde.

Oktober 1945, de oorlog op het Europese vasteland was al maanden voorbij, verliet Holtkamp verzwakt zijn laatste gevangenis. Eindelijk was hij vrij. Dacht hij. De capitulatie van Japan bleek echter nog geen bevrijding te brengen voor de landgenoten in Nederlands-Indië. De Bersiap-tijd brak aan. Een onderbelichte periode uit de Nederlandse geschiedenis. Inwoners van Nederlands-Indië verzetten zich tegen de terugkeer van de Nederlandse kolonisator en een hevige vrijheidsstrijd barstte los. Holtkamp viel al snel in handen van extremistische vrijheidsstrijders en belandde opnieuw in de gevangenis. Opnieuw onderging en zag hij gruwelen die hem zijn hele leven bij zouden blijven.

Elise Lengkeek wilde het boek over Ferry Holtkamp aanvankelijk De Finalist noemen. Dat is te begrijpen want Holtkamp werd van ‘finale naar finale’ geslingerd. Uiteindelijk werd gekozen voor de titel Ik Beken. “Met die woorden veranderde zijn totale leven”€, vertelt Lengkeek die, nadat Holtkamp haar zijn geschiedenis had verteld, werd gegrepen door de vraag: “Waarom overleeft deze man?” Aanvankelijk was ze niet van plan een boek over zijn verhaal schrijven. Toch zou dat gebeuren.

Belofte

Ferry Holtkamp leefde na de oorlog en Bersiap in het besef dat hij nog een belofte moest vervullen. Een belofte die hij zijn maten uit het verzet had gedaan. Als hij zijn gevangenschap zou overleven zou hij de wereld vertellen wat er was gebeurd. In 1985 trad Holtkamp voor het eerst naar buiten met zijn verhaal. Hij werd geïnterviewd door Coen van Harten van Weekblad Elsevier en er verscheen een artikel onder de titel ‘Wij hebben geen bevrijding gekend’. Ferry’s persoonlijke bevrijding was daarmee echter nog altijd geen feit. Voor zijn gevoel had hij zijn belofte nog steeds niet vervuld. Er volgden meer interviews en reportages en in 1995 bezocht journaliste Elise Lengkeek hem. Voor het Nederlands Dagblad schreef ze een artikel getiteld

‘Van gevangenis naar gevangenis: Veroordeeld tot levenslange angst’.

Holtkamp had echter nog altijd niet het gevoel zijn belofte te hebben vervuld. Kennelijk had Lengkeek echter wel een gevoelige snaar bij hem geraakt. Dertien jaar lang stuurde hij haar lange brieven waarin hij vertelde over wat hij tijdens de oorlog en Bersiap-tijd had meegemaakt. Een bijzondere vriendschap werd geboren. Elise Lengkeek: “Ik zei tegen hem: ‘Je vervult je belofte al door aan de media je verhaal te vertellen’. Maar het gaf hem geen vrede. Er was iets wat hem toch erg onrustig hield.”€ Het hele verhaal moest klaarblijkelijk worden verteld.

Bevrijding

Dat verhaal is nu beschreven. Ik Beken beschrijft niet alleen de gebeurtenissen tijdens de oorlog en Bersiap, maar ook Ferry’s relatief onbezorgde kindertijd op Java, zijn verhuizing naar Nederland waar hij als halfbloed te maken kreeg met discriminatie en een samenleving met een eenzijdig beeld over de periode in Nederlands-Indië. In het boek wordt Ferry’s strijd met zijn verleden beschreven. Een moeilijke strijd die hij toch aanging. “Toen ik hem leerde kennen zat hij vol haat en dat verdween geleidelijk. Pas toen hij zijn hele verhaal vertelde kreeg hij vrede”, vertelt Lengkeek. Holtkamp overwon tegen het eind van zijn leven niet alleen zijn eigen verleden, maar werd ook bevrijd van de haat die zich in hem had genesteld. Hij vergaf zijn moeder die hem geleerd had hard te zijn en kwam tot het besef dat juist zij een belangrijke bijdrage had geleverd aan zijn overlevingsvermogen. Er kwamen scheuren in zijn harnas en stukje bij beetje keerden zijn jeugdherinneringen terug. Herinneringen aan de sawa’s (rijstvelden) en de buffels. Herinneringen aan de straat waarin hij als kind woonde. Deze herinneringen zijn als flashbacks in het boek opgenomen en maken van Ik Beken een persoonlijk en evenwichtig verhaal dat bij velen een diepe indruk zal achterlaten.

Ferry Holtkamp overleed op 12 november 2008, op de dag dat de folder van Mistral uitgevers met daarin informatie over het boek over zijn verhaal bij hem op de deurmat viel.

Geschiedschrijving

Welbeschouwd is het verhaal van Ferry Holtkamp veel te groot voor een krantenartikel of televisiereportage. Met dit boek wordt recht gedaan aan zijn verhaal, maar ook aan de geschiedenissen van vele anderen die omkwamen of nooit spraken over hun oorlogsverleden of hun rol in het Indisch verzet waarover weinig bekend is geworden via de geschiedschrijving. Een boek als dit of een film, dat doet recht, niet alleen aan het verhaal van ooggetuigen, slachtoffers of nabestaanden, maar ook aan de Nederlandse geschiedschrijving. Voor een goed beoordeling van bijvoorbeeld de politionele acties is kennis van de Bersiap-tijd nodig.

Ik Beken leest als een roman en beschrijft niet alleen het persoonlijke verhaal van Ferry Holtkamp zeer indringend, maar ook het leven in Japanse gevangenissen en de gebeurtenissen tijdens de Bersiap-tijd. “Een periode in de geschiedenis die heel erg onderbelicht gebleven is”€, volgens Lengkeek. “Dit boek wil de nuance laten zien van: kijk nou eens echt wat er gebeurd is, wat heeft er plaatsgevonden en wie zijn er in de strijd vermorzeld?”

Boek: Ik beken – Elise G. Lengkeek