Palts & paltsgraaf – Koninklijke verblijfplaats

Een palts was met name tijdens de Middeleeuwen (van ongeveer de zevende tot de veertiende eeuw) een belangrijk buitenkasteel van Europese vorsten. In het Frankische Rijk en later het Heilige Roomse Rijk reisden koningen veel en verbleven ze tijdens hun reizen op de palts. In dit artikel een korte geschiedenis van de palts en de paltsgraaf.

Het begrip ‘palts’ is ontleend aan het Latijnse woord palatium en betekent paleis, burcht of kasteel. Het Nederlandse woord ‘paleis’ is hier rechtstreeks van afgeleid.

Paltsen: de buitenverblijven voor vorsten

Na de ineenstorting van het Romeinse Rijk ontstond in de vroege middeleeuwen in Europa, door het leenstelsel, een politie-hiërarchisch systeem die zorgde voor politieke versnippering. Karolingische koningen – zoals Karel de Grote – en later Duitse vorsten in het Heilige Roomse Rijk moesten veel reizen om alle onderdanen in hun gebied te kunnen bereiken. Daarom zorgden ze voor paltsen. Dit waren kastelen die maximaal dertig kilometer van elkaar lagen, zodat koningen hun rijk mobiel konden besturen en direct contact hadden met hun leenmannen. De ‘reiskoningen’ verbleven tijdens hun reizen in een palts om bijvoorbeeld de regionale rechtspraak te leiden, hofdagen te organiseren, voor het uitgeven van lenen of om oorkonden uit te reiken. Paltsen werden verder gebruikt als centrale opslagplaats waar de belasting – in de vorm van goederen en voedsel – uit de regio opgeslagen werd, die aan de koning of keizer moesten worden voldaan.

Bekende paltsen in Nederland lagen in Nijmegen (de Valkhof), Utrecht en Maastricht.

Paltsgraven: de middeleeuwse ‘locatiemanagers’

Vaak hadden paltsen een complete hofhouding en werden ze bestuurd door een middeleeuwse ‘locatiemanager’: de paltsgraaf. In het Karolingische Rijk had een paltsgraaf administratieve taken en bepaalde rechterlijke bevoegdheden. Ook was de paltsgraaf vaak de aanvoerder van het koninklijke of keizerlijke leger.

Veel paltsgraven in het Heilige Roomse Rijk hadden nog meer bevoegdheden en traden vaak op als een soort vicekoning. Zij hadden doorgaans meer bestuursbevoegdheden en territoriale macht dan hun Karolingische evenknieën.

Bronnen ▼