Planetarium van Eise Eisinga uitgeroepen tot werelderfgoed

Het beroemde planetarium van Eise Eisinga in Franeker heeft een plek gekregen op de werelderfgoedlijst van Unesco. Dat is dinsdag besloten tijdens een internationale vergadering van de erfgoedorganisatie. Nederland heeft nu dertien werelderfgoederen.

Het nauwkeurig bewegend model van ons zonnestelsel werd tussen 1774 en 1781 vervaardigd door de Friese wolfabrikant en zakenman Eise Eisinga. Het gaat om het oudste werkende planetarium ter wereld.

Eisinga bouwde het aan het plafond van zijn woonkamer. Aanleiding voor de bouw was een bijzondere samenstand van vier planeten en de maan, die in het voorjaar van 1774 plaatsvond. Vooraf gingen er geruchten dat deze situatie ertoe zou kunnen leiden dat de aarde en de overige planeten van ons zonnestelsel uit hun baan raakten en in de zon zouden verbranden. Eisinga zocht alles uit en kwam vervolgens op het idee een planetarium te bouwen.

Museum

Het Rijk kocht het planetarium in 1825 aan en als tegenprestatie moest Eise Eisinga uitleg geven ‘aan het volk’. Het Planetarium is dat altijd blijven doen, ook nadat het aan de gemeente Franeker werd overgedragen. Het Eise Eisinga Planetarium bestaat dus niet alleen uit het planetarium. Het is ook een museum dat een uitgebreide verzameling historische astronomische instrumenten herbergt.

Verlichting

Het planetarium zelf geeft nog altijd een actueel en realistisch beeld van de posities van de zon, de maan, de aarde en de vijf andere planeten die destijds bekend waren. Het mechaniek bestaat uit eenvoudige maar robuuste onderdelen, zoals houten hoepels en schijven, en ijzeren pinnen. Het wordt aangedreven door één enkel uurwerk en is ingebouwd in het plafond en bovenin de bedstee van een woonkamer.

Eise Eisinga is als voorbeeld van de Verlichting en doorwerking daarvan in brede lagen van de Nederlandse bevolking opgenomen in de Canon van Nederland. Sinds 2011 stond het planetarium al op een voorlopige lijst voor aanvragen voor de Werelderfgoedlijst. Eind 2021 besloot het kabinet het monument definitief bij VN-organisatie Unesco voor te dragen als werelderfgoed. Hierna werd het museum bezocht door een commissie van Unesco en deze week is dus officieel besloten het planetarium de status van werelderfgoed te verlenen.

Boek: De Hemelbouwer – Een biografie van Eise Eisinga