Pontius Pilatus – De man die Jezus ter dood veroordeelde

Pontius Pilatus is vooral bekend vanwege zijn rol in het Paasverhaal dat wordt beschreven in de vier evangeliën. De Romeinse prefect van Judea zat een rechtszaak tegen Jezus van Nazareth voor en gaf toestemming voor diens kruisiging, waarna de Romein zijn handen in onschuld waste.

Pontius Pilatus wordt niet alleen in het Nieuwe Testament vermeld. In een Romeins amfitheater in de havenstad Caesarea Maritima (tussen Tel Aviv en Haifa) is ooit een inscriptie met zijn naam gevonden. De joodse filosoof Philo van Alexandrië vermeldt de Romein ook, in zijn Legatio ad Gaium (Bezoek aan Gaius). De prefect van Judea komt er in dit werk niet erg goed vanaf. Pilatus wordt omschreven als een zeer harde en onbuigzame man, die vooral opviel door wreedheid. Onder zijn bewind zouden volgens Philo doorlopend terechtstellingen hebben plaatsgevonden en was omkoping aan de orde van de dag. In Jeruzalem zou hij zich verder de woede van veel Joden en Samaritanen op de hals hebben gehaald door in de hele stad beelden van de keizer op te hangen en munten met heidense religieuze symbolen te laten slaan.

Volgens de Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus zou de Romein zich uiteindelijk dusdanig provocerend hebben opgesteld, dat de bevolking besloot een klacht in te dienen bij Lucius Vitellius, de Romeinse gouverneur van Syrië. Dit had onder meer te maken met een incident op de heilige berg Gerizim waarbij Pilatus gelovige Samaritanen zou hebben laten aanvallen. Vitellius stuurde Pilatus hierop terug naar Rome om zich te verantwoorden voor de keizer. In Judea werd vervolgens een vervanger benoemd: Marcellus. Volgens de kerkgeschiedenis van Eusebius van Caesarea (ca. 263-339) zou Pilatus hierna, mogelijk op bevel van de net aangetreden keizer Caligula, eigenhandig een einde aan zijn leven hebben gemaakt.

Philo en Josephus vermelden ook dat Pilatus geld uit de schatkist van de tempel in Jeruzalem gebruikte voor de aanleg van een aquaduct van tachtig kilometer lang.

Waardering

Hoewel in de weinige beschikbare bronnen niet erg positief wordt geoordeeld over Pilatus, is de Romein in de loop der eeuwen ook geregeld milder benaderd. In de vroeg-christelijke tijd werd Pilatus bijvoorbeeld vaak vrijgepleit van schuld aan de dood van Jezus. Volgens de Nederlandse historicus Ton Crijnen koos men er in deze tijd liever voor de schuld af te wentelen op de Joden. In dagblad Trouw schreef hij daarover in 2001:

Anders dan in het Westen werd de controversiële Romeinse prefect in het Oosten op den duur weer gerehabiliteerd. Kopten en Ethiopiërs maakten van hem zelfs een tot het christendom bekeerde heilige. De feestdag van Pilatus (en zijn vrouw) is daar 25 juni.

Pilatus wordt vermeld in de Apostolische geloofsbelijdenis, een van de belangrijkste geloofsbelijdenissen in het christendom:

…die geleden heeft onder Pontius Pilatus, is gekruisigd, gestorven en begraven;

Pilatus in het Nieuwe Testament

In alle vier de evangeliën wordt vermeld hoe Jezus na zijn arrestatie in opdracht van Joodse religieuze leiders en verhoor door de hogepriester Kajafas naar Pilatus wordt gebracht. Dit in een poging hem officieel ter dood veroordeeld te krijgen omdat Jezus zichzelf als koning der Joden zou hebben geprofileerd. Als Pilatus de menigte ziet, vraagt hij waar Jezus eigenlijk van wordt beschuldigd. Een duidelijk antwoord krijgt de prefect volgens het evangelie van Johannes niet. Pilatus geeft vervolgens aan dat ze Jezus dan maar mee moeten zodat ze hem volgens hun eigen wetten kunnen veroordelen. De religieuze leiders willen daar echter niets van weten en geven aan dat ze het recht niet hebben om iemand ter dood te brengen en dus afhankelijk zijn van de Romeinse gezagdrager. Pilatus laat Jezus dan bij zich komen en praat enige tijd met hem. Kort hierna keert hij terug naar de menigte en geeft aan dat hij geen schuld in hem heeft gevonden.

Pilatus probeert Jezus vervolgens vrij te krijgen door het toegestroomde volk een keuze voor te leggen. Rond het Joodse feest Pesach wordt vaak een gevangene vrijgelaten en Pilatus stelt voor dit keer Jezus vrij te laten. Als de menigte dit hoort begint men massaal te schreeuwen dat ze liever hebben dat de misdadiger Barabbas op vrije voeten wordt gesteld. Pilatus laat Jezus dan geselen en een doornenkrans op zijn hoofd zetten. Vervolgens krijgt Jezus een purperen spotmantel om. Pilatus leidt Jezus hierna weer naar buiten en toont hem aan het volk, zeggende:

“Ecce Homo” (Zie de mens)

De Joodse hogepriesters en gerechtsdienaren beginnen dan opnieuw te schreeuwen en eisen dat Jezus wordt gekruisigd. Pilatus blijft echter twijfelen, aangezien hij geen schuld in Jezus ziet. Na een nieuw gesprek met Jezus is de prefect vastbesloten hem vrij te laten. De Joden zetten de Romein dan onder druk door te zeggen:

Als u die man vrijlaat bent u geen vriend van de keizer, want iedereen die zichzelf tot koning uitroept pleegt verzet tegen de keizer.

Pilatus zwicht dan en draagt Jezus alsnog over om hem te laten kruisigen. De Romein laat vervolgens water brengen en wast ten overstaan van de menigte zijn handen, zeggende:

Ik ben onschuldig aan de dood van deze man. Zie het zelf maar op te lossen.

Bovenstaande beschrijving is hoofdzakelijk gebaseerd op het evangelie van Johannes. Hoewel Jezus’ verschijning voor Pilatus door alle vier de evangelisten wordt beschreven, zijn er wel detailverschillen. Zo leggen Matteüs en Johannes speciale nadruk op de Joodse schuld aan Jezus’ dood en in het evangelie van Lucas verklaart Pilatus tot driemaal toe dat Jezus in zijn ogen onschuldig is. In Matteüs is verder nog te lezen dat de vrouw van Pilatus een bericht naar haar man laat brengen als die op de rechtersstoel zit. Ze vertelt hem dat ze heeft gedroomd over Jezus en zegt: “Laat je niet in met die rechtvaardige! Om Hem heb ik namelijk vannacht in een droom veel moeten lijden.”

Simon Vestdijk schreef een fictief boek over het leven van Pontius Pilatus na zijn terugkomst in Rome, getiteld De nadagen van Pilatus (1938).

Bronnen ▼