Profeten van de atoombom

“And these atomic bombs which science burst upon the world that night were strange even to the men who used them.”

De meeste mensen denken bij de ontwikkeling van de atoombom aan de wetenschappers van het Manhattan Project, onder leiding van J. Robert Oppenheimer. Maar voor het idee en de naam van het wapen dat op 6 en 9 augustus 1945 twee Japanse steden verwoestte, komen we bij twee negentiende-eeuwse sciencefictionschrijvers terecht.

Herbert George Wells

De bekendste van die twee, de Engelse auteur H.G. Wells (1866-1946), introduceerde de term atoombom. Wells, de schepper van klassieke sciencefictionwerken als The Time Machine (1895), The Invisible Man (1897) en The War of the Worlds (1898) is vermaard om zijn fantastische romans over de mogelijkheden van de techniek en de evolutie.

Maar zijn oeuvre, dat bestaat uit ruim honderd boeken is veelzijdig. Behalve romans schreef Wells populaire geschiedenisboeken, essays, toekomststudies en duizenden krantenartikelen. In het begin van de twintigste eeuw was hij de bekendste en populairste schrijver ter wereld. Naast zijn schrijverschap was Wells actief als lid van de Fabian Society, een gezelschap van socialistische intellectuelen en was hij een uitgesproken pacifist.

Een paar maanden voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog publiceerde Wells The World Set Free: A Story of Mankind (1914). In het verhaal breekt een oorlog uit tussen Duitsland enerzijds en Groot-Brittannië en zijn Europese bondgenoten anderzijds. Hoewel geschreven onder de schaduw van de ‘grote oorlog’ speelt het conflict in The World Set Free in 1956, in de toekomst dus. Beide oorlogvoerende partijen vinden een ’atoombom’ uit die ze gebruiken om de vijand te vernietigen. Maar daar blijft het niet bij. De wapens leiden bijna tot de uitroeiing van de mensheid. Uit de puinhopen laat Wells vervolgens een nieuwe wereldorde oprijzen, waarin voortaan een wereldregering garant staat voor een rechtvaardige en vreedzame samenleving.

The World Set Free geldt als een visionaire aankondiging van de komst van atoomwapens. Wells is de eerste die het woord atoombom gebruikte. Hoewel zijn atoombommen niet meer kracht hebben dan conventionele explosieven, blijven ze voortdurend ontploffen, dagen achtereen:

“Never before in the history of warfare had there been a continuing explosive; indeed, up to the middle of the twentieth century the only explosives known were combustibles whose explosiveness was due entirely to their instantaneousness; and these atomic bombs which science burst upon the world that night were strange even to the men who used them.”

Niet alleen is het in technische zin moeilijk voor te stellen hoe een explosief zichzelf niet vernietigt terwijl het explodeert. Ook werkt een ‘echte’ atoombom anders. Het is juist de grote explosieve kracht die het van een conventioneel wapen onderscheidt. In dat opzicht is Wells’ bom niet profetisch te noemen.

Wel sloeg de term atoombom aan. De Hongaarse natuurkundige Leó Szilárd was als jongeman een fervent lezer van Wells’ romans. Szilárd, die in 1932 The World Set Free las, ontwikkelde een jaar later het idee van de nucleaire kettingreactie. Als eerste wetenschapper realiseerde hij zich dat een dergelijk proces gebruikt kon worden voor het maken van een wapen, waarvoor hij Wells’ term atoombom ter aanduiding overnam.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog stond Szilárd aan de wieg van het Manhattan Project dat de eerste twee atoombommen opleverde die op Japan werden afgeworpen. Na de oorlog worstelde de natuurkundige met zijn bijdrage aan de totstandkoming van atoomwapens. Hij keerde zich af van zijn oude werkveld, om zich te richten op de biologie. In zijn lezingen, waarin hij wapenbeheersing, een wereldregering en elitair leiderschap bepleitte, klonken nog altijd de ideeën door uit de boeken van Wells.

Wells stierf in 1946, wereldberoemd maar gedesillusioneerd door de tweede grote oorlog in korte tijd. Eens had hij over de Eerste Wereldoorlog geschreven als ‘de oorlog die aan alle oorlogen een einde maakt.’ Nu had hij dan ook nog het gebruik van ‘zijn’ atomic bombs meegemaakt. In een voorwoord van The War in the Air (1907) had Wells geschreven wat er op zijn grafsteen moest komen te staan: ‘I told you so. You damned fools’. Zelfs dat was de als profeet gelauwerde schrijver niet gegund. Hij werd gecremeerd.

Robert Cromie

Waar Wells als bedenker van de term atoombom geldt, was het zijn Ierse collega Robert Cromie (1856-1907) die als de auctor intellectualis van de atoombom kan gelden. Deze Ierse schrijver en journalist schreef verschillende boeken die nu als vroege sciencefiction klassiekers worden beschouwd. Hij beïnvloedde met zijn werk latere schrijvers, zoals Wells.

Cromie’s bekendste boek is A Plunge into Space (1890). Hierin wordt beschreven hoe onderzoekers op een afgelegen plaats in Alaska een ruimteschip bouwen dat werkt door middel van anti-zwaartekracht. De mannen, onder leiding van Henry Barnett, de uitvinder van de anti-zwaartekracht, vliegen naar Mars. Daar treffen ze een utopische beschaving aan. Er is geen bevolkingsgroei, werkdagen duren slechts twee uur en de overheid is zo perfect dat er geen politici zijn.

In zijn volgende boek, The Crack of Doom (1895), introduceerde Cromie het idee van de atoombom. In het verhaal lukt het de ‘Cui Bono Society’, onder leiding van de faustiaanse figuur Herbert Brande om het geheim van het atoom te doorgronden met als doel het maken van een explosief om de aarde en zelfs het zonnestelsel te vernietigen:

“We mean to attempt the reduction of the solar system to its elemental ether (…) one grain of matter contains sufficient energy to raise a hundred thousand tons nearly two miles (…)”

Brande, die niet slaagt in zijn opzet, heeft nog het meest weg van de archetypische gestoorde professor, waarvan in de sciencefiction wemelt. De titel van het boek, Crack of Doom, verwijst naar het schallen van de bazuinen in het achtste hoofdstuk van de Openbaring van Johannes. Dit geluid kondigt het einde van de wereld aan.

In het nucleaire tijdperk is de term toepasselijk terug te vinden in de Doomsday Clock, een initiatief van het Bulletin of the Atomic Scientists, die de klok in 2021 op 100 seconden voor middernacht heeft gezet. Zelfs op de ijzigste momenten van de Koude Oorlog stonden de wijzers van de symbolische klok niet zo dicht bij het moment waarop de menselijke beschaving door eigen toedoen zal eindigen.

~ Stef Ketelaar