Recentelijk voerde het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium te Brussel (KIK) een dringende conservatiebehandeling uit op het paneel “De Rechtvaardige Rechters” van Jef Van der Veken, dat reeds decennialang als stand-in fungeert voor het gestolen origineel. De verflaag van dit opmerkelijk facsimile van het paneel van de gebroeders Van Eyck’s Lam Gods vertoonde namelijk ernstige opstuwingen en is nu op kundige wijze door diverse medewerkers van het KIK geconserveerd voor het nageslacht.
Joos Vijdt, het Lam Gods en de Vlaamse Primitieven
Het was Joos Vijdt, een rijke patriciër, en zijn eega Elisabeth Borluut, die omstreeks 1420 de opdracht gaven aan Hubert Van Eyck (ca. 1366-1426) om een altaarstuk te schilderen dat we nu kennen als het Lam Gods. Vanwege de plotselinge dood van Hubert Van Eyck, was het zijn jongere broer Jan, (ca. 1390-1441), die nadien het werk zou afmaken.
Het veelluik wordt wereldwijd terecht beschouwd als één der meesterwerken eigen aan de Vlaamse Primitieven. Deze term slaat op de kunststroming uit de Lage Landen van de 15de tot het begin 16de eeuw met wereldvermaarde schilders. Naast de gebroeders Van Eyck maakten bijvoorbeeld Rogier van der Weyden, Hugo van der Goes, Hans Memling, Dirk Bouts en Gerard David onderdeel uit van deze stroming.
Geschiedenis van een diefstal
In de nacht van 10 op 11 april 1934 worden twee panelen van het Lam Gods gestolen uit de doopkapel van de Sint-Baafskathedraal te Gent: de Rechtvaardige Rechters en de Heilige Johannes de Doper. Enkele weken later wordt dit laatste paneel teruggevonden in de bagageruimte van het station Brussel-Noord, een zogenaamd gebaar van ‘goede wil’ van de dief die een hoog losgeld eist in ruil voor het overblijvende paneel. Ofschoon de kerkelijke autoriteiten initieel bereid waren het paneel van de Rechtvaardige Rechters terug te kopen, draaien de daarop volgende onderhandelingen uiteindelijk op niets uit.
Op 25 november 1934 overlijdt in Dendermonde de wisselagent Arsène Goedertier. Op zijn doodsbed beweert hij de enige te zijn die weet waar het paneel van de Rechtvaardige Rechters zich bevindt. Sindsdien wordt hij beschouwd als de dader van de kunstroof, zonder dat daar echter ooit sluitende bewijzen voor zijn geleverd. Tot op de dag van vandaag staat deze onopgeloste diefstal dan ook centraal in een zaak vol plotwendingen die qua suspense niet hoeft onder te doen voor menig detectiveroman. Met de regelmaat van de klok halen amateurspeurders de krant met nieuwe hypotheses over het lot van het originele paneel en over de mogelijke bewaarplaats.
Eén van de hardnekkigste geruchten stelt dat het origineel zich onder de kopie van het stand-in paneel van Van der Veken bevindt. Ontegensprekelijk speelt de kwaliteit van de kopie een rol in deze toch merkwaardige bewering. Ondertussen heeft een technisch onderzoek uitgewezen dat de kopie werd uitgevoerd op een houten drager die niets te maken heeft met die van het origineel. Desondanks blijkt het gerucht nog steeds een eigen leven leiden terwijl het gestolen paneel nog steeds niet teruggevonden is.
Jef Van der Veken: meesterlijk schilder of gewiekst vervalser?
Jef Van der Veken (1872-1964) was ongetwijfeld een begenadigd Antwerps kunstschilder. Daarnaast was hij tevens antiquair en gereputeerd restaurateur die voor heel wat musea in binnen- en buitenland werkzaam was. In 1939 begon Van der Veken uit eigen beweging een kopie te maken van het gestolen paneel de Rechtvaardige Rechters. Hiervoor gebruikt hij een twee eeuwen oude kastplank als paneel en kopieerde in het Brusselse Museum van Schone Kunsten het schilderwerk aan de hand van een kopie die Michiel Coxie (1499-1592) halverwege de zestiende eeuw uitvoerde voor Filips II van Spanje. Hij onderbreekt zijn werk tijdens de oorlog en herneemt het onder groeiende interesse van de Kerkfabriek in 1945, ditmaal in de Sint-Baafskathedraal te Gent waar het Lam Gods ondertussen in de Vijdtkapel een plaats heeft gekregen. Om het uitzicht van de kopie te harmoniseren met dat van de andere panelen van het Lam Gods strijkt hij ze in met was om zo een gelijkaardige patina te verkrijgen. Van der Veken heeft op subtiele wijze aan allen willen duiden dat het hier om een kopie ging door één van de ruiters op het paneel de gelaatstrekken aan te meten van de toenmalige Belgische koning: Leopold III.
Ondertussen ontstaat er heel wat heibel tussen de Kerkfabriek en Van der Veken over het te betalen ereloon. Van der Veken vraagt 300.000 Belgische frank voor zijn werk – een in die tijd niet onaardig bedrag – maar de Kerkfabriek gaat hiermee niet akkoord. Uiteindelijk, na heel wat gekibbel, wordt in 1957 een overeenkomst afgesloten: de Kerkfabriek zou 75.000 frank betalen, de Belgische Staat 150.000 frank. Wellicht is het deze koehandel die Van der Veken inspireerde tot het aanbrengen van een inscriptie op de achterzijde van zijn kopie van het paneel van de Rechtvaardige Rechters:
“Uit liefde, als plicht verrricht (sic) en om te wreken, voor streken niet geweken.”
In 2005 wordt in de Schotse National Galeries een valse Botticelli ontdekt. Op zichzelf geen bijzonder nieuws, zij het dat het spoor naar België leidt. De vervalsing zou immers het werk zijn van Albert Philippot (1899-1974). Deze was de schoonzoon van Jef Van der Veken van wie hij het ambacht leerde.
Ofschoon er nooit echt harde bewijzen zijn gevonden van vervalsing is het opmerkelijk dat als er de jongste jaren schilderijen van oude meesters opduiken waarvan men de echtheid in twijfel trekt, men op één of andere manier steeds bij Jef Van der Veken uitkomt…
‘Rechtvaardige Rechters’ onder de röntgen
In 1926-1927 doorlicht Alan Burroughs, één van de eerste ‘art scientist’ die gebruikmaakte van de radiografie voor kunsthistorisch onderzoek, het beroemde meesterwerk van de Vlaamse schilderkunst het Lam Gods met röntgenstralen. Bij deze gelegenheid voerde hij eveneens vier radiografieën uit van het paneel de Rechtvaardige Rechters. In 1986 werd door het KIK een radiografie genomen van de kopie. De verschillen springen in het oog. Het meest opvallende verschil is de duidelijke parkettering die het radiografisch beeld van het origineel doorkruist met brede witte stroken, zowel in verticale als horizontale richting, terwijl op de kopie hiervan niets te merken valt. Nog doorslaggevender is het spoor van een deuvel onder de mouw van een ruiter in het linkerdeel van het paneel, niet aanwezig op het origineel. Deze fundamentele verschillen sluiten formeel de mogelijkheid uit dat het originele werk verborgen zou gaan onder de kopie van Van der Veken.
Conservering van de ‘Rechtvaardige Rechters’
Tijdens een onderzoek naar de lucht- en vochtigheidskwaliteit in de doopkapel van de gotische Sint-Baafskathedraal waar het Lam Gods is ondergebracht, werd al vlug duidelijk dat er grote schommelingen waren in de vochtigheid. Ook de constante belichting van het kunstwerk en de talloze bezoekers vormden waarschijnlijk mee de oorzaak dat het paneel van de Rechtvaardige Rechters er slecht aan toe was.
Ofschoon Van der Veken als ervaren kopiist uiteraard gebruik maakte van technieken en materialen die zo dicht mogelijk aanleunden bij het origineel, evenaarde hij met zijn kopie van de Rechtvaardige Rechters echter geenszins het niveau van verfijning eigen aan de andere panelen van de gebroeders Van Eyck. Zo bleek dat Van der Veken’s kopie jeugdcraquelures vertoonde, hoogstwaarschijnlijk te wijten aan droogproblemen, maar ook de fixatietechniek was duidelijk anders dan bij de overige originele panelen, waardoor waarschijnlijk nu de opstuwingen veroorzaakt zijn.
De rector van de Sint-Baafskathedraal, Ludo Collin, besloot dan ook om deskundig advies in te winnen bij onder meer de Nederlandse kunsthistoricus Ron Spronk, verbonden aan de Canadese Queen’s University.
Samen met de Getty Foundation uit Los Angeles, die 172.000 euro ter beschikking stelde, werd een grootscheeps actieplan opgezet. Besloten werd het paneel van de Rechtvaardige Rechters naar het KIK over te brengen, waar het aldaar de broodnodige conservatiebehandeling verkreeg om het te niet alleen te vrijwaren voor verdere schade, maar tevens om het als onderdeel van ons erfgoed te vrijwaren.
