In de jaren 1900-1920 maakte Rusland een ingrijpende verandering door, met als katalysator de Russische Revolutie van 1917. Deze gebeurtenis had een enorme impact op Rusland zelf en op de wereldgeschiedenis. In dit herdenkingsjaar (2017) verschijnen regelmatig boeken over deze revolutie, waarvan een aantal echt onderscheidend zijn. Een daarvan is De Russische Revolutie. Een nieuwe geschiedenis van Sean McMeekin.
Belangrijkste invalshoeken
Ten tweede betoogt McMeekin overtuigend dat Vladimir Lenin (1870-1924) met behulp van Duitse subsidies een zeer effectieve anti-oorlogspropaganda kon voeren in het Russische leger. Dit vergrootte de ruimte voor de revolutionaire bolsjewieken om de macht te kunnen grijpen.
’De revolutionair is een gedoemd man’
In de analyse is McMeekin compleet. Uitgebreid beschrijft en construeert hij de aanloop naar de revolutie van 1917, waarbij – daarop ligt het accent in deze bespreking – de revolutie van 1905 een belangrijke rol speelde.
Maar de wortels van de Russische Revolutie lagen veel dieper. Zo leverde de afschaffing van de lijfeigenschap in 1861 de Russische boeren in de praktijk nauwelijks eigen grond of vrijheid op. De oude elite van landeigenaren bleef de touwtjes op het platteland in sociaaleconomisch opzicht in handen houden. In de industrie, die rond de eeuwwisseling in Rusland een enorme boost meemaakte, lag het momentum ook bij een kleine elite. Rijke fabriekseigenaren en oliebaronnen verdeelden de grote winsten, terwijl in de steden het arme fabrieksproletariaat groeide als kool.
Terecht is de aandacht voor de kritische Russische intelligentsia, die de basis vormde voor het Russisch radicalisme dat zich tegen het tsarisme keerde. Deze intelligentsia was uniek in Europa en vormde een krachtige intellectuele en spirituele motor, die de geesten warm maakte voor een opstand tegen het zittende regime. McMeekin:
“Net als er maar een Michael Bakoenin (1814-1876) was, was er feitelijk geen Europees equivalent van Sergej Netsjajev (1847-1882) en zijn populistisch-nihilistische beweging van narodniki (aanhangers van de Volkswil), de voorlopers van het moderne politieke terrorisme. ‘De revolutionair,’ zo schreef Netsjajev in zijn invloedrijke Catechismus (1869), ‘is een gedoemd man. Hij heeft geen persoonlijke belangen, doet geen zaken, heeft geen emoties, hij hecht zich nergens aan, heeft geen eigendom en zelfs geen naam. Alles in hem is volledig gericht op die ene gedachte, die ene hartstocht: de revolutie.’” (47)
Richting revolutie
Uitgebreide aandacht krijgt, terecht, de revolutie van 1905, die een schok was voor het tsaristische bewind. Een belangrijke oorzaak van deze revolutie(poging) was de troebele relatie tussen Rusland en Japan. Samen met Duitsland en Frankrijk dwong Rusland na de door Japan gewonnen Chinees-Japanse Oorlog (1894-1895) Japan om grondgebied aan China terug te geven.
Japan streed in de jaren 1890 tot 1905 met Rusland om de invloed in China (onder meer rond de haven Port Arthur) en Korea. Het feit dat Russische bedrijven mijnen en bosgronden in Korea opkochten, stuitte de Japanners tegen de borst. Japan voelde zich in toenemende mate bedreigd door Rusland. En na het neerslaan van de Bokseropstand (1899-1901) bleven de Russen – ondanks beloften van terugtrekking richting de geallieerde Japanners, met wie ze samenwerkten – in Mantsjoerije zitten met een leger van 100.000 man.
In 1904 brak door de onderling opgelopen spanningen de Russisch-Japanse Oorlog (1904-1905) uit. De Russen leden in deze oorlog een smadelijke nederlaag. Met name bij Port Arthur en in de Slag om Mantsjoerije of Slag bij Mukden (februari–maart 1905) – in die slag verloren de Russen 88.000 manschappen – vernederden de Japanners de Russen.
De revolutie van 1905
Gevolg was in Rusland zelf dat het tsaristisch regime een niet te onderschatte gezichtsverlies leed. De nederlaag voedde bij het volk de roep om meer vrijheden, democratie en een representatieve regeringsvorm. Begin 1905 vond hierom een massademonstratie plaats bij het Winterpaleis…
…om de tsaar een petitie aan te bieden waarin het bijeenroepen van een Russische Constituante werd geëist, een achturige werkdag, minimumloon en vrijlating van politieke gevangenen. (65)
Er klonken die zondag 9 januri 1905 (volgens de toenmalige kalender, nu: 22 januari) schoten en in een kettingreactie van geweld vielen er ongeveer 200 doden en 800 gewonden. De revolutionairen noemden deze dag ‘Bloedige Zondag’, een dag die het begin van een openlijke oorlog tussen het tsaristische regime en de revolutionairen zou blijken te zijn. Er vonden hierna talrijke politieke moorden en terroristische aanslagen plaats in Rusland, waarbij – volgens schattingen van de autoriteiten – een geschatte 3600 rijksambtenaren de dood vonden. In juni 1905 brak ook in het leger onrust uit. Duizenden mariniers begonnen bij Odessa te muiten.
Tsaar Nicolaas II (1868-1918) wist de zaak schijnbaar te sussen, door in juli 1905 af te kondigen dat er een Doema, een volksvergadering, bij elkaar zou komen. Ook kregen studenten voortaan meer ruimte om vrij te vergaderen en beloofde de politie weg te blijven van universiteitscampussen.
Het bleef in de maanden hierna onrustig in Rusland, waarop de tsaar in oktober 1905 het Oktobermanifest afkondigde. Hierin garandeerde hij dat Russen die nog geen stemrecht hadden (onder meer bepaald op de hoogte van het inkomen) de ruimte om in de nabije toekomst een parlement te kiezen. Veel hielp dit niet. De revolutie verplaatste zich in het najaar van 1905 naar Moskou en Tiflis.
Via de inzet van legertroepen op de onrustige plaatsen slaagde Nicolaas II er vanaf begin 1906 in de ergste revolutionaire woelingen te beteugelen.
“De revolutie van 1905, uitgebroken in het kielzog van een militaire nederlaag, liet het Russische Rijk op zijn grondvesten schudden.” (76)
De kiem voor de Russische Revolutie van 1917 was gelegd.
Boek: De Russische Revolutie. Een nieuwe geschiedenis – Sean McMeekin
Lees ook: De Russische Revolutie (1917) – Oorzaken, verloop en gevolgen
Bekijk dit boek bij:
