Sally Noach, een Joodse vluchteling die honderden anderen hielp ontsnappen

“Het moest gedaan worden” zei Sally Noach, een Nederlands-joodse tapijthandelaar, over zijn verzetswerk in de Franse stad Lyon tijdens de Tweede Wereldoorlog. In plaats van zijn eigen kwetsbare positie als Joodse vluchteling te beschermen, nam hij geweldige risico’s door vluchtelingen uit gevangenissen te redden en Engelandvaarders te helpen op weg naar onbezet gebied. Noach liet zich na de oorlog weinig uit over zijn werk. In een recente filmdocumentaire, Forgotten Soldier, probeert Noach’s dochter, Lady Irene Hatter, de waarheid te achterhalen over haar vaders verzetsactiviteiten.

Sally besloot zijn instinct te volgen en nam de trein naar Frankrijk. Na verscheidene omwegen kwam hij terecht in de textielstad Lyon, waar hij zijn oude handelsrelaties weer aantrof. Naast zijn handel bood hij zijn diensten als tolk-vertaler aan bij het ‘Office Neérlandais’, een door de regering Pétain uitgeklede versie van de voormalige consulaten. De consul, of eigenlijk directeur, sprak zelf alleen Frans en tot kort daarvoor kwam hij hiermee uit de voeten omdat zijn welgestelde Nederlandse clientèle de Franse taal wel beheerste en hun besognes bovendien niet heel dringend waren. Maar sinds het uitbreken van de oorlog zag consul Maurice Jacquet in het nog onbezette Lyon zich plots overspoeld met Nederlandse vluchtelingen, die allemaal om hulp smeekten. Een vertaler was nu inderdaad heel welkom.

Valse papieren

Spoedig vormde de gewiekste handelaar een niet erg voor de hand liggend maar wel efficiënt team met de onberispelijke Jacquet. Deze had een sterke voorkeur voor de legale manier om vluchtelingen te voorzien van officiële reispapieren, maar een gebrek aan tijd en adequate middelen dwongen hem steeds vaker om terug te vallen op Noachs onorthodoxe methoden. In zijn memoires ‘Het moest gedaan worden’ vermeldt Noach dat hij blanco identiteitspapieren kocht bij boekhandels en deze voorzag van nepnamen. Zijn zoon, Jacques Noach, voegt hier aan toe dat zijn vader ook blanco formulieren vroeg aan de Franse politie, die tot zijn relaties behoorde.

“Commissaris van Politie Noël Sergent schrijft in zijn eigen mémoires – Moments Vécus Sous l’Occupation Nazie – dat hij mijn vader in totaal ongeveer tweehonderd blanco formulieren gaf, zogenaamde ‘sauf conduits’.”

Reddingsoperaties

Op deze manier redde Noach vele honderden gevangenen, zowel Joodse als niet-Joodse, uit de gevangenis. In de zomer van 1942 werd de atmosfeer in het door de nazi’s bezette Europa grimmiger. Duizenden Joden werden gedurende razzia’s opgepakt en gedeporteerd, zelfs in het zogenaamde vrije deel van Frankrijk. Na een dergelijke gebeurtenis toog Noach op 12 augustus 1942 naar de St. Jean gevangenis in Lyon. Toen de bewakers hem de toegang weigerden blufte hij

“Ik ben de Nederlandse consul! Hebben jullie dan helemaal geen respect voor diplomatie meer?”

Hoewel niet iedereen overtuigd was van Noachs diplomatieke status – hij hoorde iemand mompelen “Ik denk dat hij zelf een Jood is” – werden de gevangenispoorten geopend en wandelde hij korte tijd later weer naar buiten met meer dan honderd gevangenen. Noachs identiteitspapieren van eigen makelij hadden gewerkt als ‘bewijs’ van hun Nederlandse en niet-joodse status. Op dezelfde manier bevrijdde hij nog dan meer dan vierhonderd gevangenen in een tweede missie.

Hulp

De wanhopige vluchtelingen hadden niet alleen documenten nodig maar ook voedsel, kleding, een dak boven hun hoofd, geld en reisadvies. Noden waarvoor niet alle Nederlandse diplomaten bereid waren een oplossing te zoeken. Sommige diplomaten waren uitgesproken onbehulpzaam of werkten zelfs tegen. Om het gebrek aan financiële ondersteuning van de kant van de Nederlandse autoriteiten te dekken organiseerde Noach zelf een geldstroom. Zo zette hij zijn handelsnetwerk hiervoor in en ook vroeg hij aan de meer welgestelde vluchtelingen om geld te doneren dat hij dan weer verdeelde over de rest.

Naamsverandering

Na een tijd begonnen zijn clandestiene activiteiten de aandacht van de Duitse Gestapo te trekken. Onder de naam Jean Desbonnets werkte Noach echter gewoon door. Pas toen hij werd gewaarschuwd door de Franse politie om zo snel mogelijk Frankrijk te verlaten, gaf hij op 16 september 1942 gevolg aan dit advies. Via Portugal lukte het hem naar Engeland te ontkomen, twee maanden voordat de Duitsers Vichy-Frankrijk binnenvielen. Eenmaal op veilig terrein aangekomen, eiste het verlies van vele familieleden en vrienden zijn tol in de vorm van een periode van depressie. Zijn beide ouders waren op 10 september 1942 in Auschwitz vermoord en van de grote Noach-familie hebben uiteindelijk ongeveer honderdveertig mensen de oorlog niet overleefd.

Enfant terrible

In Londen heeft Noach ongezouten kritiek geleverd op de Nederlandse vertegenwoordiging in het buitenland. Niet iedereen was hiervan gecharmeerd. Zo werd Noach over zijn activiteiten in Lyon gevraagd “Wie heeft u opdracht gegeven dit te doen?”

Op verzoek van koningin Wilhelmina legde Noach zijn ervaringen vast. Pas decennia na de oorlog ontving Noach een onderscheiding voor zijn verzetswerk. Een onderscheiding, die veelzeggend genoeg niet werd uitgereikt door de regering maar door het Koninklijk Huis. In 1969 ontving Noach het Erekruis in de Huisorde van Oranje Nassau.

Voor het Ministerie van Buitenlandse Zaken was Sally Noach een ‘enfant terrible’, maar vele persoonlijke brieven getuigen van de grote dankbaarheid van mensen, die hij geholpen heeft. Hij had altijd een vriendelijk woord of een grap klaar. Rabbijn Jacob Soetendorp zei ooit: “Als hij wilde dan kon Sally zelfs een steen doen glimlachen”. In zijn memoires ‘Het moest gedaan worden’ besloot Noach:

“Mijn levensmotto is, dat iedereen de plicht heeft om bij te dragen aan het welzijn van zijn medemens”.

~ Ineke en Anke ter Doest

Literatuur