Schutterij en schuttersgilde – Gewapende korpsen in de steden

De schutterij was in de Middeleeuwen een korps gewapende burgers, een burgermilitie, die de steden in onder meer de Nederlanden moesten beschermen. De schutterijen, ook wel schuttersgilden genoemd, ontstonden toen steden steeds zelfstandiger werden en zij stadsrechten kregen. De privileges en groeiende stedelijke zelfstandigheid hadden tot gevolg dat de steden nu zelf de orde moeten bewaken, los van de landsheer, graaf of hertog.

Anders dan soldaten verdedigden schutters niet de Staten of een hertogdom dan wel graafschap, maar als stadsbewoners de soevereiniteit van en openbare orde in een stad.

Ontstaan van de schutterij

De schutterijen zijn ontstaan in de Middeleeuwen, tussen de elfde en veertiende eeuw, vermoedelijk voor het eerst in Vlaanderen en Brabant. De schutterijen kwamen voort uit al langer bestaande gilden en hun opkomst hing samen met het ontstaan van de steden. De naam schutterijen is vermoedelijk ontleend aan hun taak van het ‘beschutten’ van de burgerij. Al snel kregen de schutters er taken bij, die neerkwamen op de bescherming van de complete stad. Een andere verklaring is dat ‘schutten’ op de wapens van de schutterij sloeg, op het ‘geschut’ dus, zoals stokken, kleppers, pieken en (soms) geweren. Enkele steden hadden meerdere schutterijen.

Doelstelling, taken en functies van schutterijen

Wie in de schutterij wilde dienen moest poorter (legaal stadsbewoner) zijn en geld hebben om de uitrusting aan te kunnen kopen. Het doel van de schutterij was om de veiligheid van de burgers in de stad te garanderen tegen rovers of bendes en te zorgen voor orde en veiligheid. Taken die tegenwoordig toekomen aan de politiek, het leger en de brandweer.

De schutterijen hadden dus een militair-politieke doelstelling. Maar ook een sociale functie. Burgers gebruikten de schutterijen om op de maatschappelijke ladder te klimmen, als opstap naar een betere sociale positie. Naast deze functie hadden schutterijen nog een ander sociaal aspect: net als in de gilden waaruit de schutterijen onstonden, had men oog voor de armen en legde een potje voor hen aan.

Ten slotte hadden schutterijen ook een religieus element. Nagenoeg alle schutters behoorden tot de Rooms-Katholieke Kerk en daarom had een schutterij ook een beschermheilige.

Schuttersstukken: schutters op het gevoelige doek

Vaak liet het stadsbestuur of een rijke inwoner van de stad de schutterijen portretteren. Dit worden schuttersstukken genoemd. Een bekend voorbeeld hiervan is de Nachtwacht van Rembrandt van Rijn.

Minder schutterijen na de Reformatie

Vrijwel alle leden van een schutterij waren, zoals vermeld, katholiek. Toen de Reformatie in de zestiende in de Nederlanden doorbrak, verdwenen er dan ook tal van schutterijen op plekken waar het protestantisme dominant was, met name boven de grote rivieren. Dit is nog steeds zichtbaar in het Nederlandse landschap, want nagenoeg alle schutterijen die nog bestaan, als cultureel fenomeen, bevinden zich in (oorspronkelijk) katholieke delen van het land.

In heel Nederland verdwenen de schutterijen tijdens de Bataafse Tijd (1795-1814). In 1810 was op initiatief van Napoleon Bonaparte het nationaal politiekorps gevormd, waarbij de regering zelf een politiekorps samenstelde. De schutterijen werden omgevormd tot een zogenoemde garde nationale en de nachtwacht werd afgeschaft.

Pas eind twintigste eeuw kwamen de schutterijen in Nederland weer op, als cultureel fenomeen.

Lees ook: Wat is een gilde?
Boek: Hollanders van de Gouden Eeuw – Maarten Hell

Bronnen ▼