Sextant, octant en jacobsstaf

Een sextant is een instrument dat op zee soms nog gebruikt wordt om te achterhalen welke positie een schip heeft. Met het instrument kan de verticale hoek van de zon (of een andere ster) ten opzichte van de horizon worden gemeten. Wanneer de datum en het tijdstip op de dag bekend zijn, kunnen zo de breedte- en lengtegraad worden bepaald.

Het is niet helemaal duidelijk wie de uitvinder van de sextant is. Vaak worden de Engelse wiskundige John Hadley en de Amerikaanse uitvinder Thomas Godfrey genoemd als geestelijk vaders van het instrument. Rond 1730 ontwikkelden zij, onafhankelijk van elkaar, namelijk vroege sextanten. Ook Isaac Newton wordt echter wel eens als uitvinder genoemd. Al in 1699 ontwikkelde hij een variant, de octant. Anders dan bij die sextant, met een gradenboog van een zesde deel van een cirkel (60°), heeft de octant een gradenboog van een achtste deel van een cirkel (45°). De werking van beide instrumenten is echter ongeveer gelijk.

Eeuwen voor deze westerse uitvinders van handzame sextanten ontwikkelde de Iraanse astronoom Abu-Mahmud al-Khujandi rond 994 na Christus al een zogeheten muursextant die hij gebruikte om te meten hoe hoog de zon stond op de langste en kortste dag van het jaar.

Men mat hoe hoog de zon aan de hemel stond aan de hand van de schaduw die hij wierp op een nauwkeurige schaal. De schaal van Al-Khujandi was zo nauwkeurig dat hij de breedtegraad tot een fractie van een graad correct kon bepalen. Jack Challoner – 1001 Uitvindingen

Voorganger van de sextant

De moderne sextant verdrong in de loop van de achttiende eeuw langzaam de zogeheten jakobsstaf, een instrument, uitgevonden door Gersonides. waarmee men eveneens hoeken kon meten. Vanaf ongeveer de zestiende eeuw werd dit instrument veel op zee gebruikt als hulpstuk bij de positiebepaling. Dit instrument was niet heel eenvoudig in gebruik, aangezien het lastig was hem stabiel te houden en doordat men met het blote oog recht tegen de zon in moest kijken. Bij de sextant (en octant) wordt het zonlicht via twee spiegeltjes naar het oog van de waarnemer geleid. De productiekosten van de jakobsstaf lagen wel veel lager, waardoor het instrument in Nederland nog tot in de negentiende eeuw werd gebruikt.

Hoe moet je een sextant gebruiken?

Bronnen