Slag bij Actium (31 v.Chr.) – Scharnierpunt in de geschiedenis

Een vergeten monument – Nicopolis, Griekenland

Hoog op een heuvel dwars over een schiereiland tussen de zee en een brede, moerasachtige golf, in een zelden bezochte uithoek van West-Griekenland, staan de ruïnes van een van de belangrijkste maar minst bekende oorlogsmonumenten uit de geschiedenis. De paar overgebleven blokken steen zijn niet meer dan een povere verwijzing naar de originele grandeur van het monument. Nog maar enkele decennia geleden lagen deze stenen hier in een overwoekerde en vergeten chaos, maar tegenwoordig, na jaren van opgravingen en bestudering van de site, geven ze iets prijs van hun oorspronkelijke bewerking door vakkundige handen.

De huidige bezoeker ziet regelmatige blokken kalksteen, marmer en travertijn rondom het terras op de heuvelhelling. Het is niet moeilijk om overgebleven delen van de oorspronkelijke Latijnse inscriptie te herkennen, in letters die met klassieke precisie zijn uitgehouwen. Achter de blokken met tekst staan muren die op regelmatige afstand van elkaar merkwaardige uitsparingen hebben. Het zijn houders waar de bronzen rammen van tijdens de slag veroverde galeien in geplaatst werden. De rammen, vijfendertig stuks in totaal, staken loodrecht uit de muren naar voren. Het was een reusachtig machtsvertoon, het grootst bekende monument van veroverde scheepsrammen uit de oude mediterrane wereld. Het was in al zijn barbaarse grootsheid een trofee, versierd met wapens die met geweld waren veroverd.

Hoeksteen van het Romeinse Rijk

Maar zoals elke Romein wist, lag de overwinning in de handen van de goden, en die werden ook hier niet vergeten. Achter de twee muren, hoger op de helling, stond een groot openluchtheiligdom dat gewijd was aan de oorlogsgod Mars en aan de zeegod Neptunus. Ook was er een openluchttempel ter ere van Apollo, de heer van het licht. Een gebeeldhouwde fries hield de triomftocht waarmee de overwinning in Rome was gevierd in herinnering. Het grote complex besloeg ongeveer drieduizend vierkante meter.

Het monument kan beschouwd worden als de hoeksteen van het Romeinse Rijk. En het was volkomen toepasselijk dat die hier in Griekenland werd gelegd, 960 kilometer van Rome, in plaats van in Italië. Het complex was gewijd aan de zeeslag die in de wateren eronder plaatsvond: de Slag bij Actium, een strijd om het hart van het Romeinse Rijk die zou bepalen of het zwaartepunt ervan in het Oosten zou komen te liggen of in het Westen. Aangezien Europa geboren zou worden uit het keizerlijke Rome dat uit dit conflict ontstond, was de strijd met recht een scharnierpunt in de geschiedenis.

De slag vertegenwoordigde ook twee manieren van oorlogvoering, de eeuwige keuze in de strategie tussen de conventionele benadering en de onorthodoxe. De ene partij belichaamde alles wat zekerheid leek te bieden: grote bataljons, de modernste uitrusting, goedgevulde schatkisten. De andere partij ontbeerde fondsen, had te maken met weerstand in eigen huis, maar beschikte ook over ervaring, verbeeldingskracht en lef. De ene partij koos voor wachten op de vijand, de andere partij riskeerde alles in een aanval. De ene partij zocht de regelrechte confrontatie, de andere koos voor een indirecte benadering. Zelfs tegenwoordig zijn dit kwesties die tot de kern van het strategische debat behoren.

Cleopatra en Agrippa

Op een dag in september, meer dan tweeduizend jaar geleden, vochten en stierven de bemanningen van zeshonderd oorlogsschepen – bijna tweehonderdduizend mensen – voor de heerschappij over een rijk dat zich uitstrekte van het Kanaal tot aan de Eufraat, en dat uiteindelijk nog verder zou uitgroeien tot aan het huidige Edinburgh in Schotland en de Perzische Golf. Eén vrouw en twee mannelijke rivalen hielden het lot van de mediterrane wereld in hun handen. Die vrouw, vergezeld door haar dienstmaagden, was een van de beroemdste koninginnen uit de geschiedenis: Cleopatra.

Zij was niet alleen de vermaarde schoonheid en het glamoureuze icoon dat door William Shakespeare onsterfelijk werd gemaakt, maar ook een van de briljantste en vindingrijkste vrouwen uit de geschiedenis van de staatkunde. Zij was een van de grote ‘wat-als’-vragen uit de geschiedenis. Cleopatra was minstens voor een deel Macedonisch, deels Perzisch en waarschijnlijk ook deels Egyptisch. In de loop van de geschiedenis hebben maar weinig vrouwen een zo grote rol gespeeld in de strategie en tactiek van een oorlog die de wereld veranderde als zij.

Haar minnaar Marcus Antonius – de man van Shakespeares ‘vrienden, Romeinen, landgenoten’, de man die op het Forum Julius Caesars lof zong na de iden van maart, en die Caesars wreker op het slagveld werd, in Philippi – vocht zij aan zij met haar. In het kamp van de tegenstander stond Octavianus Caesar, de toekomstige keizer Augustus, mogelijk de belangrijkste grondlegger van een wereldrijk die de westelijke wereld ooit heeft gekend. Naast hem stond zijn rechterhand en onmisbare admiraal, Marcus Vipsanius Agrippa. Hoewel hij vaak over het hoofd wordt gezien, was Agrippa de ware architect van de overwinning. Hij en Octavianus vormden een van de grote leiderschapsteams uit de geschiedenis. Cleopatra’s rivale wat de genegenheid van Antonius betrof, was niet lijfelijk in Actium aanwezig (ze verbleef in Rome), maar wel in de geest: Octavia, de zus van Octavianus die niet lang daarvoor van Antonius was gescheiden. Hoewel ze gewoonlijk als eerbiedig en lankmoedig wordt gezien, was Octavia in feite een deskundige inlichtingenagent die bovendien haar basis had in de slaapkamer van de grootste rivaal van haar broer. Zoals zo vaak in de geschiedenis oefenden schijnbaar ondergeschikte spelers de grootste invloed uit.

Zwaartepunt

Actium was de beslissende gebeurtenis, en de gevolgen ervan waren verstrekkend. Als Antonius en Cleopatra hadden gewonnen, zou het zwaartepunt van het Romeinse Rijk naar het Oosten zijn opgeschoven. Alexandrië in Egypte zou Rome naar de kroon hebben gestoken als hoofdstad. Een op het Oosten georiënteerd rijk zou meer op het latere Byzantijnse Rijk hebben geleken, met nog meer nadruk op de Griekse, Egyptische, Joodse en andere oostmediterrane culturen dan bij de Latijn sprekende elite van het keizerlijke Rome. Dat rijk zou misschien nooit Brittannië aan zijn domein hebben toegevoegd, was misschien nooit in botsing gekomen met Germanië en had wellicht nooit zijn zware stempel op West-Europa gedrukt, zoals nu wel gebeurde. Maar het was Octavianus die won. Ongeveer twee jaar na de slag, omstreeks 29, wijdde hij het monument op de plaats van zijn hoofdkwartier in, en liet er de volgende inscriptie op aanbrengen:

“De Zegevierende Generaal [Imperator] Caesar, zoon van een god, overwinnaar in de oorlog die hij ten behoeve van de Republiek in deze streek voerde toen hij voor de vijfde keer consul was en voor de zevende keer tot zegevierend generaal was uitgeroepen, wijdde, nadat de vrede op land en zee was veiliggesteld, het kampement waaruit hij ten strijde trok, getooid met de buit van de zee, aan Mars en Neptunus.”

Het monument biedt zicht op een weids panorama. In het zuiden en oosten ligt de (tegenwoordig de Golf van Ambrakia); in het zuidwesten het eiland Leucas (nu Lefkada); in het westen de Ionische Zee; in het noordwesten zien we de eilanden Paxos en Antipaxos en in het noorden de bergen van Epirus. Iedereen die opkeek, van land of zee, zou het overwinningsmonument op de landtong zien staan.

Op de vlakte eronder stichtte de overwinnaar een nieuwe stad, zoals de grote overwinnaars uit de oudheid gewoon waren te doen. Hij noemde haar Stad van de Overwinning, ofwel in het Grieks Nicopolis. De stad bloeide in de daaropvolgende eeuwen als haven, provinciaal centrum en als toeristische bestemming tijdens de Actische Spelen, het vierjaarlijkse sportfestival.

Stad van de Overwinning: de strijders waren nog niet vertrokken of de mythemakers streken er neer. Was Actium een grote overwinning? Als de velden van marmer, de legioenen bestuurders, de vierjaarlijkse zwetende sporters en de juichende toeschouwers dat verkondigden, moest het wel waar zijn. De geschiedenisboeken beaamden het, maar die werden door de overwinnaars geschreven. Octavianus, of Augustus, zoals hij al snel bekend zou worden, zou ongetwijfeld de latere uitspraak van de Engelse premier Winston Churchill hebben goedgekeurd: de grote Engelsman zei dat hij vertrouwen had in het oordeel van de geschiedenis omdat ‘ik me voorneem die geschiedenis zelf te schrijven’. In Nicopolis schreef Augustus die in steen.

Hij schreef de geschiedenis ook in inkt, in zijn niet bewaard gebleven Memoires die in de oudheid beroemd waren. Hoewel ze een paar latere uit de oudheid bewaard gebleven werken hebben beïnvloed, zijn de memoires zelf lang geleden verloren gegaan. De nog bestaande werken bieden slechts een schetsmatig beeld van Actium, en op belangrijke punten spreken ze elkaar tegen. Ook kennen we de versies van Antonius of Cleopatra niet, hoewel ook die wat sporen hebben nagelaten in wel overgeleverde bronnen. Het ware verhaal is moeilijk te reconstrueren.

Mythe

Actium was een grote slag, maar stond niet op zichzelf. Het was de climax van een zes maanden lange campagne van botsingen op land en zee. Een jaar later volgde een korte en beslissende campagne in Egypte. Ook ging het niet alleen maar om militaire operaties. De oorlog tussen Antonius en Octavianus behelsde ook diplomatie, een informatieoorlog – van propaganda tot wat we nu nepnieuws noemen – economische en financiële concurrentie en alle denkbare menselijke emoties, waarvan liefde, haat en jaloezie niet de minste waren.

Zoals zoveel van wat we over Actium denken te weten, zijn de stad en het monument dat zich erboven verhief onderdeel van een mythe. Een mythe die onzichtbaar is en daardoor des te verraderlijker. Actium heeft een rijke oogst aan studies opgeleverd. De geleerden beseffen dat het echte verhaal van de slag ver van de officiële versie staat, maar ook zij hebben er in de loop van de tijd verschillende meningen op na gehouden. In de jaren twintig van de vorige eeuw was er een toonaangevende school die stelde dat Actium een ondergeschikte strijd was geweest omdat die zo snel was begonnen en weer opgehouden, en dat alleen de propaganda van Octavianus er iets groots van had gemaakt. Deze opvatting is sindsdien verdrongen, vooral dankzij recentere archeologische ontdekkingen en de herinterpretatie van literaire bronnen. Het nieuwe materiaal verandert de oorlog die Antonius en Cleopatra het leven kostte en Octavianus als Augustus tot de eerste keizer van Rome maakte, in een steeds intrigerender conflict.

Niet alleen behoort de mythe van Cleopatra zelf tot de grootste uit de geschiedenis, maar zijzelf kende de krachtmeting vanaf het begin ook mythische proporties toe, net als Octavianus en Antonius. Octavianus beweerde de voorvechter van de god van de rede – Apollo – te zijn die tegen de krachten van de wrede en vergiftigde irrationaliteit streed. Hij stelde dat de oorlog een strijd was van West tegen Oost, van fatsoen tegen immoraliteit en van ware mannelijkheid tegen een manwijf. Moderne onderzoekers keren deze categorieën graag om en zien zijn propaganda als racisme, oriëntalisme en vrouwenhaat.

Hoe Antonius of Cleopatra erover dacht, is moeilijker te reconstrueren, maar de bronnen leveren een paar aanknopingspunten. Cleopatra wierp zich op als de leider van het verzet tegen Rome, de kampioen van heel het oostmediterrane gebied dat met gerechtvaardigde woede de wapens opnam tegen de arrogante indringer uit het Westen. En meer nog, ze beweerde een verlosser te zijn, de aardse belichaming van de godin Isis, wier overwinning een gouden tijdperk zou inluiden. Antonius, haar trotse partner, zei geïnspireerd te zijn door de god Dionysus die Asia had veroverd, en in zijn ogen was Octavianus niet alleen jaloers maar goddeloos. (Dat Dionysus ook de god van de alcohol was, gaf de propagandisten van Octavianus gelegenheid om de moraalridder uit te hangen.) Op een aardser niveau beschouwde Antonius zichzelf als de verdediger van de Romeinse adel en de Romeinse senaat tegen een tirannieke parvenu van lage afkomst. Cleopatra voelde zich de beschermster van het driehonderd jaar oude huis van de Ptolemaeën. En ze wisten dat zij de dreiging van Octavianus moesten stuiten of ze zouden alles wat ze voor zichzelf en hun kinderen hadden opgebouwd verliezen.