Standaardbiografie over charismatische leider Napoleon

Over de flamboyante Franse generaal en keizer Napoleon Bonaparte zijn boeken volgeschreven. In de boekenkast van iedereen die zich maar enigszins voor deze charismatische persoonlijkheid interesseert, hoort zeker de in 2014 gepubliceerde biografie van de Britse historicus Andrew Roberts thuis, die nu in het Nederlands vertaald is: Napoleon de Grote (uitgeverij Prometheus-Bert Bakker, 2015).

Nieuw Napoleon-beeld

Wat deze biografie uniek maakt is niet alleen de minutieuze analyse van de talrijke veldslagen die Napoleon uitvocht, maar vooral de inkleuring van Napoleons privéleven en hoe hij door de ogen van tijdgenoten werd gezien. Roberts schetst een Napoleon die niet eenzijdig een wreed monster was, maar ook een intelligent en veelzijdig bevelhebber en politiek leider. Andrew Roberts heeft zijn vuistdikke biografie in drie delen opgesplitst, beginnend met de jeugd, afkomst en opkomst van Napoleon, als generaal, gevolgd door zijn dictatorschap na de staatsgreep van 1799 en eindigend met de uiteindelijke ondergang van de Franse keizer tijdens zijn campagne in Rusland.

De nieuwe beeldvorming over Napoleon die Roberts uittekent, is gebaseerd op de 33.000 brieven die van Napoleon bewaard zijn gebleven en waarvan een derde nog niet eerder gepubliceerd is. In Roberts eigen woorden:

“De Napoleon-biograaf uit het jaar 2014 die zorgvuldig zijn weg zoekt door het labyrint van tegenspraak geniet echter één onschatbaar voordeel boven al die voorgangers van eerdere generaties: sinds 2004 heeft de Fondation Napoléon in Parijs een voorbeeldige editie bezorgd van de 33.000 brieven die van Napoleon bewaard zijn gebleven. Maar liefst een derde van die brieven is niet eerder gepubliceerd, of verscheen in op enigerlei wijze bekorte of verminkte vorm in de vorige editie, die dateert van de jaren vijftig en zestig van de negentiende eeuw. Deze gigantische brieveneditie maakt een werkelijk nieuw Napoleon-beeld mogelijk en vormt daarom ook de grondslag van mijn boek.” (18)

In deze bespreking concentreer ik mij op Roberts analyse van Napoleon als militair leider, en dus niet als politiek bestuurder, zoals dat met name in het eerste deel van de biografie naar voren komt.

Le petit corporal: een belezen en bewogen generaal

Wat voor militair leider was Napoleon? Op welke terreinen onderscheidde hij zichzelf als bevelvoerder? Lopende Roberts’ biografie komt het antwoord op deze vraag duidelijk uit de verf. Ik noem een aantal zaken. Ten eerste was Napoleon al vanaf jongs af aan zeer goed belezen, met name in literatuur van en over grote militaire leiders uit de Oudheid. Voor Napoleon boden boeken van en over mannen als Alexander de Grote en Julius Caesar een goudmijn aan tactische en strategische inzichten op militair maar ook politiek gebied, evenals een haast onuitputtelijke bron van citaten. Roberts meldt hierover:

“Later in zijn leven drong Napoleon er bij zijn jonge officieren op aan om te lezen en herlezen over de veldtochten van Alexander de Grote, Hannibal, Julius Caesar, koning Gustaaf Adolf, prins Eugenius van Savoye, koning Frederik de Grote. Dit was volgens Napoleon de enige manier om een groot veldheer te worden.” (29)

Een tweede voorbeeld van Napoleons militaire vernuft, is hoe hij zijn militairen gebood bij honger te leven van wat ze op het land vonden en onder geen beding te gaan plunderen, met als leus ‘een soldaat steelt niet, hij vindt iets’. Deze strategie bood enkele voordelen, namelijk minder antipathie van de regionale bevolking en een grotere bewegingssnelheid van de troepen. Over dit laatste lezen we:

“‘Leven van het land’ stond Napoleon een manoeuvreersnelheid toe die een fundamenteel onderdeel van zijn strategie zou worden. ‘De slagkracht van een leger is, net als de kracht in mechanica, het product van massa maal snelheid.’ Hij stimuleerde alles wat de bewegingssnelheid bevorderde, met inbegrip van geforceerde marsen, die de afstand van ruim 20 kilometer per dag – de bewegingssnelheid van een halve brigade – ongeveer wisten te verdubbelen. ‘Niemand wist beter dan Napoleon hoe je een leger aan het marcheren kan krijgen’, vertelde een van zijn officieren later.” (116,117)

Napoleon was, dat is een derde kwaliteit (er valt nog veel meer te noemen natuurlijk), heel open in de communicatie richting de gewone militairen. Hij hield militaire inspecties die soms wel vijf uur duurden, waarbij hij het naatje van de kous wilde weten:

“Hij ondervroeg de soldaten over het eten dat ze kregen, over hun uniformen, hun laarzen, hun algemene gezondheidstoestand, hun vormen van vermaak en of de soldij wel geregeld werd uitbetaald. Bij die gelegenheden verwachtte hij dat ze hem de waarheid vertelden. ‘Houd geen enkele van jullie behoeften voor mij verborgen,’ drukte hij de 17de halve brigade op het hart, ‘onderdruk geen klachten die jullie hebben over jullie officieren. Ik ben hier om iedereen recht te doen en vooral de zwakste partij heeft recht op mijn bescherming.’ In vrijwel het gehele leger heerste de overtuiging dat le petit corporal aan hun kant stand tegenover les gros bonnets (‘de-grote-hoeden’).” (177)

Een goede verpleging van gewonde soldaten beschouwde Napoleon als een prioriteit, omdat hij deze militairen nodig had en omdat hij wist hoe belangrijk dit was voor het moreel van het leger. Was Napoleon ter plaatste, dan bezocht hij – personen als Adolf Hitler of Josef Stalin deden dat nooit en kwamen zelden tot nooit in de frontlinie – de gewonde soldaten, sprak hen woorden van troost toe en gaf hen wat oorlogsbuit om ze op te beuren. Artsen daarentegen las hij geregeld de les. De meesten van hen beschouwde Napoleon als ‘ongeneeslijke kwakzalvers’, zo schrijft Roberts uiterst droog.

Uitzonderlijk veel energie

Roberts trekt in het slot een aantal conclusies over Napoleon die hem als militair en politiek leider uniek maakten in de geschiedenis. Zo onderscheidde Napoleon zich qua intellectueel vernuft en het vermogen om zijn vernuft consequent toe te passen bij de uitvoering van bestuurlijk taken. Op dit gebied kan, aldus Robert…

“…vermoedelijk geen enkele andere heerser in de wereldgeschiedenis aan hem tippen. Napoleon was in staat zijn leven in opmerkelijke mate in te delen in afzonderlijke vakjes, veel meer dan andere grote leiders. Hij kon een gedeelte van zijn geest volledig afsluiten voor wat er omging in de rest van zijn hoofd.” (950)

Over zijn soms wrede karakter trekt Andrew Roberts een genuanceerder oordeel dan de meeste historici. Driftbuien en woede-uitbarstingen kwamen doorgaans niet zonder aanleiding of goede reden, zo schrijft Roberts. Napoleon kon meedogenloos zijn, maar was dat zeker niet altijd. Maar met het klimmen der jaren viel Napoleon wel steeds vaker ten prooi aan cynisme en narcisme. Daarbij was Napoleon enorm ambitieus en resultaatgericht. Maar dat hoeft niet te verbazen bij iemand die beschikte over uitzonderlijk veel energie, over grote bestuurlijke vaardigheden, over een bijna fotografisch geheugen voor gezichten en data, over een gedisciplineerde en borende geest, over een duidelijk idee over wat Frankrijk moest presteren en hoe Europa geordend kon worden. Zelfs zijn broer Louis, die hij had afgezet als koning Lodewijk Napoleon van Nederland, verklaarde uiteindelijk:

“‘Laten we eens beseffen hoeveel tegenslagen Napoleon moest zien te overwinnen, hoe talloos veel vijanden hij altijd moest bestrijden, in binnen- en buitenland, hoeveel valstrikken van de meest uiteenlopende soort er altijd voor hem werden gezet, hoeveel spanning zijn geest altijd te verduren kreeg, hoe onophoudelijk hij steeds aan het werk was, wat voor gruwelijke uitputtingsslagen hij moest doorstaan – dan slaat elke kritiek snel om in bewondering.'” (951)

Boek: Napoleon de Grote – Andrew Roberts

Bekijk dit boek bij: