Uitdrukkingen met de naam Jan

De naam Jan is van oudsher de meest voorkomende voornaam in Nederland. Tussen ongeveer 1870 en 1947 kreeg bijna 7,5 procent van de pasgeborenen deze naam, waarmee ‘Jan’ op de ranglijst andere populaire namen als Johannes, Hendrik, Cornelis, Willem en Pieter ruim voorblijft. Niet zo verwonderlijk dus dat deze naam ook terug te vinden is in verschillende uitdrukkingen.

Een van de bekendste is: boven Jan zijn. Deze uitdrukking wordt vooral gebruikt om aan te geven dat een persoon (weer) in goede doen verkeert of er weer bovenop is, bijvoorbeeld na een periode van ziekte of anderszins moeilijke periode. De herkomst van deze uitdrukking is te vinden in het kaartspel. Bij klaverjassen en pandoeren (een ouder Nederlands kaartspel, zie ook hier) betekent ‘boven Jan zijn’ dat een speler het vereiste aantal punten heeft behaald om de ronde te winnen. In dat geval staat Jan symbool voor de verliezer.

Het vrolijke huisgezin Jan Havicksz. Steen, 1668 — Het vrolijke huisgezin – Jan Steen, 1668 (Een typisch “huishouden van Jan Steen”)

Mede hierdoor is de naam Jan in het Nederlands vaak als synoniem gebruikt voor sukkelaars, stumpers en pechvogels. Dergelijke sufferds werden vroeger ook wel aangeduid als Jan Gat (waarbij met ‘gat’ het achterwerk bedoeld werd). Ook weinig vleiend bedoeld was de oude bijnaam Jan Hen (sukkel, onnozelaar).

Maar er zijn dus veel meer zegswijzen voor de naam Jan in voorkomt. Is het ergens een enorme rotzooi, dan spreekt men bijvoorbeeld van een ‘Janboel’. De Nederlandse onderwijzer en taalkundige Kornelis ter Laan (1871-1963) legt uit waarom:

Het is een rommel die alleen bij een Jan, een stumper kan voorkomen.

Dat de naam in onze contreien al sinds mensenheugenis veel voorkomt, blijkt ook wel uit de aanduiding ‘Jan en alleman’, waarmee een willekeurige groep mensen of kortweg ‘iedereen’ kan worden aangeduid.

Leeghoofd

En houdt iemand een lang betoog waar eigenlijk geen chocola van te maken is, dan zegt men weleens dat sprake is van een ‘redenatie van Jan Kalebas’. De kalebas – een verzamelnaam voor diverse vruchten, waaronder de pompoen, fleskalebas en courgette – werd niet als al te waardevol beschouwd. In de uitdrukking staat de kalebas symbool voor iets dat er indrukwekkend uitziet, maar in werkelijkheid weinig waarde heeft. ‘Jan Kalebas’ is daarmee dus een leeghoofd, iemand met een grote kop maar weinig inhoud, oftewel een dwaas.

Nog enkele zegswijzen waarin de naam Jan voorkomt:

Jan Salie – Een lamlendig figuur, meer informatie
Ome Jan – Oude bijnaam voor de lommerd
Janhagel – Het gepeupel (tevens de naam van een koekje), meer informatie
Jan de Wasser – Een man die thuis niets te vertellen heeft en van zijn vrouw alle huishoudelijke klusjes moet doen…
Een huishouden van Jan Steen – Een rommelig, chaotisch en onordelijk huishouden, meer informatie
Jan met de pet – Een gewone, eenvoudige man
Jan Rap en zijn maat – Negatieve aanduiding voor het gepeupel of gespuis, meer informatie
Zo komt Jan Splinter door de winter – De gewone man en vrouw moeten maar uitzoeken hoe ze zich redden, meer informatie
Jan Stront – Vies persoon, meer informatie
Jan met de korte achternaam – Verzachtende uitdrukking voor ‘Jan Lul’, in de betekenis van ‘iemand waar je niets aan hebt’. Ook gebruikt in situaties waarin men bijvoorbeeld ergens voor niks op heeft staan wachten of een nutteloze taak heeft uitgevoerd.
Jan Modaal – De gemiddelde Nederlander, qua inkomen
De grote jan uithangen – Je belangrijker of stoerder voordoen dan je bent
Janhen – Een bang uitgevallen persoon
Jan Courage – Een dappere man
Wat Jantje is, zal Jantje worden – Het karakter dat iemand als kind toont, verandert zelden wezenlijk

Bronnen ▼

-https://voornamen.meertens.knaw.nl//populair.html
-Nederlandse spreekwoorden spreuken en zegswijzen – K. ter Laan, p.149-50
-https://www.dbnl.org/tekst/stoe002nede01_01/stoe002nede01_01_1025.php