Verzorgingsstaat – betekenis, kenmerken en korte geschiedenis

Een verzorgingsstaat is een specifiek soort samenleving uit de twintigste eeuw. Welke kenmerken hebben dergelijke samenlevingen precies? En wat is de betekenis van het begrip verzorgingsstaat? Een korte geschiedenis van dit begrip.

Betekenis van het begrip verzorgingsstaat en een korte geschiedenis

Onder een verzorgingsstaat wordt een staat verstaan die de inwoners een minimale bestaanszekerheid garandeert. Anders dan de nachtwakersstaat die Nederland in de jaren van ongeveer 1850 tot 1880 was en waarbij de overheid minimaal ingreep, is de overheid in een verzorgingsstaat juist proactief en nadrukkelijk aanwezig. Stapsgewijs is Nederland in de twintigste eeuw veranderd van een nachtwakersstaat in een verzorgingsstaat, waarbij er enkele stappen gezet werden om daar te komen:

1. Arbeidswetgeving – met name de inzet van vakbonden vanaf de negentiende eeuw zorgde voor de realisatie van arbeidswetgeving. Het proces begon met het Kinderwetje van Van Houten in 1874, dat kinderen tot twaalf jaar verbood te werken. Belangrijk was verder de Arbeidswet van 1919, die de achturige werkdag introduceerde, en de Wet op de Arbeidsongeschiktheid (WAO, 1967).
2. Sociale wetten, werknemersverzekeringen & volksverzekeringen – bijvoorbeeld de Armenwetten (1812, 1854, 1912), de Ongevallenwet, Woningwet en Leerplichtwet (1900-1901), de Ziektewet (1930), de Noodwet van Willem Drees (1947) en de Algemene Ouderdomswet (AOW, 1957). Andere belangrijke wetten waren de Algemene Kinderbijslagwet (AKW, 1941), de Algemene Bijstandwet (1956) en de Arbowet (1980).
3. Sociale voorzieningen en mogelijkheden – denk aan goed onderwijs, een goede gezondheidszorg, voldoende werkgelegenheid, en dergelijke. In de herziene grondwet van 1983 werd vastgelegd dat Nederlandse inwoners gelijke en eerlijke kansen moeten hebben op het gebied van onderwijs, werk, gezondheidszorg, et cetera. En dat de staat de verantwoordelijkheid had om dit te realiseren. Hiermee werd Nederland een sociale rechtsstaat en werd arbeid een grondrecht.

Het omslagpunt naar een verzorgingsstaat vond, zo schrijven Kees Schuyt en Ed Taverne in 1950. Welvaart in zwart-wit (2000), plaats kort na de Tweede Wereldoorlog:

“Tot aan de Tweede Wereldoorlog werd er jaarlijks meer geld uitgegeven aan armenzorg dan aan sociale verzekeringen: in 1935 in een verhouding van respectievelijk 260 miljoen tot 120 miljoen. Na de oorlog is dit beeld volkomen veranderd: in 1950 werd 450 miljoen voor armenzorg uitgetrokken tegenover al 800 miljoen voor de sociale verzekeringen.” (288,289)

Een rol van betekenis in het ontstaan van de verzorgingsstaat speelden ook de verzuiling en ontzuiling. Zorg vanuit kerkelijke instanties verdween door de ontzuiling vanaf de jaren 1950 steeds meer op de achtergrond en werd daarna door de overheid opgenomen. Sinds de jaren 1980 is een trend te zien waarbij sociale voorzieningen ingekort of teruggedraaid worden om de verzorgingsstaat betaalbaar te houden. Voorbeelden hiervan zijn het groeiende belang van mantelzorg, de verhoging van het eigen risico op de zorgverzekering, de Participatiewet (2015) en de algemene tendens om richting een zogenoemde ‘participatiesamenleving’ te gaan, waarbij burgers zelf meer verantwoordelijk nemen.

Hoofdkenmerken

Verzorgingsstaten hebben enkele specifieke kenmerken die dit staatstype onderscheidt van andere soorten samenlevingen. Drie pijlers vormen het fundament van een verzorgingsstaat: sociale zekerheid via uitkeringen en financiële regelingen voor bijvoorbeeld zieken en ouderen, goed onderwijs en een goede gezondheidszorg. Om dit te bekostigen dient de overheid voldoende inkomsten te hebben. Die worden verkregen via het innen van belastingen en sociale premies.

Boek: Kind van de verzorgingsstaat – Rob van Essen

Bronnen ▼