Edwin Ruis
Misschien kijkt u weleens naar het tv-programma Dwars door de Lage Landen. Drie vrolijke Belgen maken daarin lange wandelingen en voeren gesprekken met mensen die zij onderweg ontmoeten. De voorman van het trio, Arnout Hauben, is ook het gezicht en de stem van een serie historische wandelingen die je kunt maken in Vlaanderen.
Het Oost-Vlaamse havenplaatsje Rupelmonde ontwikkelt zich in de Middeleeuwen tot een belangrijke handelsplaats. Gelegen tegenover de plek waar de korte zijrivier de Rupel in de Schelde uitmondt, is het een ideale plek om tol te heffen op de scheepvaart. Daarom laten de graven van Vlaanderen er al in de twaalfde eeuw een kasteel bouwen, dat door de jaren heen uitgroeit tot een forse waterburcht, het Gravenkasteel.
De cartograaf
Dat Gerard Mercator in 1512 in Rupelmonde is geboren, is louter toeval. In de woonplaats van zijn ouders, het Duitse stadje Gangelt dat iets ten oosten van Sittard ligt, heersen honger en pest. Ze vinden in Rupelmonde tijdelijk onderdak bij een broer van zijn vader. Daar komt Mercator als zevende en laatste kind van zijn ouders ter wereld. Na zijn geboorte keren zijn ouders weer terug naar Gangelt, waar zijn vader een eenvoudig bestaan als schoenenlapper heeft.
Als Gerard Mercator zes jaar oud is, keert hij terug naar Rupelmonde en zijn oom, kapelaan Gijsbrecht de Cremer, die hem schoolt en zijn verdere studies in ās-Hertogenbosch en Leuven betaald. Mercator wordt graveur en komt in die hoedanigheid te werken voor de Leuvense instrumentenmaker en graveur Gaspard van der Heyden (1496?-1549). Die introduceert hem in de wereld van globes: Van der Heyden laat Mercator koperen drukplaten graveren voor globes van de Friese cartograaf Gemma Frisius (1508-1555).
Werkend en wonend in Leuven, de oudste universiteitsstad van de Lage Landen, weet Mercator zich te vestigen als graveur en cartograaf. Zijn eerste eigen werk verschijnt in 1537: een kaart van het Heilige Land. Wat hem onderscheidt van andere cartografen is dat hij zoveel mogelijk volgens wetenschappelijke, met name wiskundige, normen werkt.
Als in 1544 Leuven in opdracht van landvoogdes Maria van Hongarije, zus van keizer Karel V, wordt gezuiverd van ketters, bevindt ook Mercator zich onder de arrestanten. Hij wordt ervan verdacht een lutheraan te zijn. Onverwacht keert hij terug naar Rupelmonde als de inquisitie hem, in afwachting van zijn terechtstelling, opsluit in het Gravenkasteel. De cirkel is daarmee bijna rond voor Mercator: hij zou gaan sterven in zijn geboorteplaats.
Op voorspraak van medeverdachten en zijn netwerk, wordt de cartograaf echter na zeven maanden gevangenschap vrijgelaten. Hij keert terug naar Leuven om verder te gaan met het maken van kaarten en het doen van onderzoek. In 1552 verhuist hij met zijn gezin naar Duisburg; waarschijnlijk wordt de grond hem opnieuw te heet onder de voeten. Daar werkt hij verder onder bescherming van de lutheraanse hertog Willem V van Kleef.
Het is in Duisburg dat Gerard Mercator zijn belangrijkste werk verricht. In 1569 introduceert hij de zogenaamde mercatorprojectie, waarbij de lengte- en breedtegraden als rechte evenwijdige lijnen worden getekend. Vooral voor de scheepvaart heeft deze nog steeds gebruikte methode positieve gevolgen. De mercatorprojectie geeft kompasrichtingen op kaarten weer als rechte lijnen. Hierdoor wordt navigeren met kaarten makkelijker en nauwkeuriger.
Vanaf 1585 publiceert Mercator verschillende edities van wat hij een wereldatlas noemt: een serie kaarten die de gehele wereld moeten omvatten. Daarmee kan hij ook worden beschouwd als de naamgever van de atlas. De atlas komt niet af tijdens zijn leven, omdat hij leeft in een tijd waarin telkens nieuwe ontdekkingen worden gedaan. In 1594 sterft hij 82 jaar oud in Duisburg.
Sporen in Rupelmonde
Terug naar Rupelmonde, waar genoeg sporen zijn te vinden uit het leven van Mercator. De wandeling knoopt ze aan elkaar. Zoals gezegd begint de wandeling bij zijn standbeeld bij de Onze-Lieve-Vrouw-Bezoekingkerk. Niet ver daar vandaan is zijn geboortehuis. Het meest interessante erfgoed in het plaatsje is de āSpaanse Molenā.
Deze unieke getijdemolen is gebouwd in 1517. Ze werkt niet op het stromende water van de rivier, maar laat bij vloed het water van de Schelde een bassin instromen. Bij eb stroomt het water er langs een groot waterrad weer uit en wordt er onder andere graan gemaald. In 1996 werd de molen gerestaureerd. Het gebouw ziet er vandaag net zo uit als in de zestiende eeuw.
Niet ver van de getijdemolen staat het enige restant van het Gravenkasteel waarin Mercator zat opgesloten: de Graventoren. De waterburcht telde ooit zeventien torens en moet een imponerend bouwwerk zijn geweest. Oorlogen met Frankrijk en hergebruik van bouwmateriaal deden het de das om. De rest van de wandeling leidt vooral door de lokale natuur aan de oever van de Schelde die zich hier nog laat gelden als een krachtige getijdenrivier. Dit stuk van de rivier, van Gent tot aan de Westerschelde, staat ook bekend als de Zeeschelde.
Met behulp van de gratis podwalk, leidt Arnout Hauben je met zijn Vlaamse accent en kenmerkende zoetgevooisde stemgeluid door de wandeling. De gratis podwalk is makkelijk te volgen volgens hetzelfde principe als Google Maps met gps-gestuurde kaart en audio. Op punten waar er afgeslagen moet worden, laat Arnout buitengewoon vriendelijk weten dat je links- of rechtsaf moet. En anders zie je op de kaart waar je bent en waar de exacte route is. Je moet je best doen om te verdwalen.
Deze wandeling is bereikbaar via het treinstation van Temse (zie NS International voor reistijden). Voor wie het te ver is voor een dagtrip, is Mechelen of Antwerpen een prima uitvalsbasis. Houd bij gebruik van de trein wel rekening met een aanlooproute naar het startpunt van circa anderhalf uur. De mooiste aanlooproute loopt over de dijk langs de Schelde (loop vanuit het station richting de rivier en ga daar linksaf). Een alternatief is om een fiets mee te nemen/te huren, of gewoon naar Rupelmonde te rijden.
De VRT PodWalks app is gratis te downloaden via de App Store en de Google Play Store.
