De Wannseeconferentie en de ‘oplossing’ van het ‘Jodenvraagstuk’

Op uitnodiging van Reinhard Heydrich – die in opdracht van Heinrich Himmler handelde – vond op 20 januari 1942 bij de Wannsee (bij Berlijn) een berucht geworden nazivergadering plaats. Deze meeting is bekend geworden als de Wannseeconferentie en was een keerpunt in het naziplan van de Endlösung, die miljoenen Joden het leven kostte. Historicus Peter Longerich, professor moderne geschiedenis in Londen, haalde notulen van de betreffende bijeenkomst onder het stof vandaan in het boek De Wannseeconferentie (Uitgeverij Het Spectrum, 2018).

Waarde en opbouw van het boek

Longerichs boek is uniek omdat het de originele notulen van de Wannseeconferentie bevat, met een extra Nederlandse vertaling, en door de nuttige historische analyse van de auteur. Van de dertig kopieën van de notulen, heeft slechts één exemplaar de maalstroom van de tijd overleefd.

De Wannseeconferentie – een vertaling van de Duitse versie uit 2016 – begint met een hoofdstuk over de voorgeschiedenis van de Duitse plannen om het ‘Joodse vraagstuk’ op te lossen. Peter Longerich gaat hierbij in op de periode van de machtsovername door Adolf Hitler in 1933 tot het begin van de Wannseeconferentie in januari 1942. Het volgende hoofdstuk gaat over het verloop en de inhoud van de bijeenkomst zelf. Wie waren de deelnemers aan de conferentie? En wat bespraken de aanwezigen – onder wie Roland Freisler, Georg Leibbrandt, Heinrich Müller en Adolf Eichmann – precies? Na deze exercitie, volgt een hoofdstuk over de uitvoering van de Endlösing door de nazi’s. In de epiloog bespreekt Longerich nog de historische betekenis van de Wannseeconferentie, gevolgd door een integrale weergave van de notulen uit 1942.

De Wannseeconferentie (20 januari 1942)

Op 20 januari 1942 kwamen vijftien hoge nationaalsocialistische kopstukken bij elkaar in een villa aan de Wannsee. Het betrof hoge staatsvertegenwoordigers, NSDAP-bonzen, vier staatssecretarissen en meerdere hoge SS’ers. Van deze vijftien personen hadden tien een universitaire opleiding genoten en van die tien waren er acht gepromoveerd.

De notulen van de vergadering – waarin besloten werd dat elf miljoen mensen (Joden) gedood zouden worden – zijn niet alleen van betekenis vanwege de ongelimiteerde wreedheid van de gemaakte Endlösungsplannen. Maar ze…

“…zijn ook uniek omdat geen enkel ander document zo duidelijk het besluitvormingsproces weerspiegelt dat leidde tot de moord op de Europese Joden. Dit besluitvormingsproces – de voorstellen, besprekingen, verordeningen en afspraken waarbij Hitler, Himmler, Heydrich en andere nazi-kopstukken betrokken waren – vond hoofdzakelijk mondeling plaats.” (8)

De Wannsee-notulen vormen een van de weinige schriftelijke documenten waarin de naziplannen voor een massamoord in Europa zo duidelijk naar voren komen.

Geen besluit, wel een duidelijk plan

Toen de conferentie plaatsvond was de genocide op Joden, gehandicapten, zigeuners en andere ‘Untermenschen’ al begonnen, zo constateert Longerich terecht. Zo werden reeds op 6 december 1941 bij Chelmno duizenden mensen vergast via uitlaatgassen van vrachtwagens. En ook honderdduizenden Joden waren toen al vermoord. ‘Waarom was de Wannseeconferentie dan nog nodig?’ vraagt de auteur zich terecht af. Een deel van het antwoord is dat Hitler en Himmler vaart wilden zetten achter de racistische zuivering van Europa.

Hoewel het op het eerste oog zo lijkt, blijkt uit een nauwkeurige bestudering van de Wannsee-notulen dat op deze conferentie zelf geen ‘besluit’ is genomen over het vermoorden van de Europese Joden, zo stelt Peter Longerich in navolging van Mark Roseman. Wel maken de notulen scherp duidelijk dat, zonder dat het startschot in de notulen doorklinkt, de Wannsee-deelnemers een ondubbelzinnig plan opstelden voor de ‘definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk’.

De notulen

De notulen van de conferentie tellen vijftien pagina’s en zijn een samenvatting van een bespreking die volgens Adolf Eichmann een à anderhalf uur duurde. Longerich:

“Eichmann heeft verder beweerd dat Heydrich de door hem opgestelde notulen ingrijpend had geredigeerd, wat echter niet meer precies valt na te gaan. Tijdens zijn proces in Jeruzalem had Eichmann er in elk geval groot belang bij het document aan Heydrich toe te schrijven en zijn eigen rol in verband met de conferentie zoveel mogelijk te bagatelliseren.” (83)

Eichmann deelt in het begin van de notulen mee dat hij namens Hermann Göring benoemd is…

“…voor de voorbereiding van de Endlösung van het Europese Jodenvraagstuk.” (85)

Heydrich lichtte daarna de Endlösungspolitiek toe, waarbij hij onder meer inging op de statistieken over de ‘emigratie van de Joden’, de toekomstige Jodenpolitiek (elf miljoen Joden moesten geëvacueerd worden en dwangarbeid verrichten), de situatie met betrekking tot het ‘Jodenvraagstuk’ in diverse Europese landen en de te voeren politiek rond huwelijken van Joden.

Een van de vele weinig verhullende citaten uit de notulen is (vertaald):

“De geëvacueerde Joden worden geleidelijk naar getto’s overgebracht, om van daaruit verder naar het oosten te worden getransporteerd.” (96)

Longerichs analyse is scherp, helder en compleet. Zijn boek is dan ook de beste historische studie tot nu toe over de Wannseeconferentie.

Boek: De Wannseeconferentie – Peter Longerich