De complexe wereld van kunstenaar Willem van Genk

Willem van Genk (1927-2005) liet als kunstenaar een groot oeuvre achter, dat over heel Europa verspreid terug te vinden is. Hij woonde zijn hele leven in Den Haag, kwam uit een groot gezin, met negen zussen, kon door eigenzinnig gedrag geen enkel baantje houden en kwam terecht in de ‘werkverschaffing’ bij sociale werkplaatsen met als etiketten schizofreen en autistisch.

Hij woonde deels in kosthuizen met hospita’s en werd aan het einde van zijn leven meermalen in psychiatrische inrichtingen opgenomen vanwege obsceen, ‘ordeverstorend onaangepast’ gedrag. Hij kon zich in taal, in woorden, slecht uiten, maar vond een uitlaatklep in het creëren van allerlei artistieke uitingen, die deels trekjes hadden van naïeve kunst, maar vaak ook zeer indrukwekkend zijn en niet onderdoen voor werken van beroepsmatige kunstenaars.

De een spreekt nogal denigrerend over zijn werk, zoals vroeger Nico Speijer, directeur van de sociale werkplaats in een brief waarin hij de begaafdheden van Van Genk afdeed met de opmerking ‘Laat mij niet lachen! Begaafdheden!’ en ‘de geestelijke inhoud van Van Genk’ als ‘Nul’ typeerde. Anderen prijzen hem de hemel in, zoals Hugo Borst, die op de flaptekst schrijft:

Volkomen ten onrechte wordt Willem van Genk niet in een adem genoemd met Van Gogh, Escher of Jan Schoonhoven…

Diverse kunstenaars waren gefascineerd door Van Genk, zoals Jan Cremer, Willem Frederik Hermans, evenals de directeur van de Haagse Kunstacademie, die hem steunde. Wat goed naar voren komt in deze biografie is de vraag die veelal gesteld wordt bij het zien van de werken van Van Gent: wat is nou eigenlijk het verschil tussen een ‘outsider kunstenaar’ en andere kunstenaars, tussen ‘art brute’, ‘naïeve kunst’ en ‘outsider kunst’. In hoeverre spelen opleiding en ‘beperkingen’ (en zo ja welke) hierbij een rol. Onlangs verscheen een boek over de ‘karakterbeperkingen’ van Amerikaanse presidenten. Van vele kunstenaars is bekend dat ze niet alleen eigenzinnig waren, maar ook ‘onaangepast’ gedrag vertoonden, in psychiatrische instellingen opgenomen zijn geweest, depressief waren en zelfmoord pleegden.

Regelmatig werd er werk van Van Genk geëxposeerd in binnen- en buitenland en diverse keren werd een solotentoonstelling aan hem gewijd. Opvallend is de veelzijdigheid aan technieken die Van Genk toepast, zoals collages, drieluiken, geschilderd, grafisch en getekend werk. Qua materialen onder andere vierkleuren balpennen en voor modellen van trolleybussen afgedankte verpakkingen. Maar ook is de variatie groot tussen zwart-wit werken, zeer kleurrijke, ‘monomaan doorgetekende’ afbeeldingen en complexe collages, waarin allerlei thema’s uit zijn werk samenkomen, met soms omlijstende randafbeeldingen, wat doet denken aan het werk van de Belgische Cobra kunstenaar Alechinsky.

Regenjassen en dameskapsalons

Van Genk werd geholpen door veelal goedwillende belangenbehartigers, maar het is ook triest te lezen hoe hij (en de soms irreële verkoopprijzen van zijn werken) speelbal werden van vermeende adviseurs, kunsthandelaren en galeriehouders.

Van Genk had een intrigerende persoonlijkheid. Zo was hij gefascineerd door homoseksualiteit, de Sovjet Unie en het communisme, reisde hij regelmatig in Europa, naar Rusland en deed zo inspiratie op voor werken waarin gebouwen, (samengestelde) steden, treinen, trolleybussen, treinen en stations waren verwerkt, maar ook zelfportretten en (reclame)teksten. Hoe Van Genk dacht, zich voelde en omging met zijn fascinaties, fetisj-neigingen (zwarte lak regenjassen en dameskapsalons) en zijn seksuele dadendrang zal altijd deels een mysterie blijven. Maar dit boek biedt wel een inkijkje, ook in hoe Van Genk later soms, mede door paranoïde buien ‘steeds verder van de wereld raakte’ en door onaangepast gedrag meer in de problemen kwam.

Ongekend?

In de titel van het boek wordt hij theatraal een ‘ongekend genie’ genoemd. Dat ‘ongekend’ valt nogal mee, want zijn werk wordt regelmatig tentoongesteld en uiteenlopende musea en particulieren bezitten werken van Van Gent, anderzijds verdient zijn magistrale werk meer bekendheid onder een groot publiek.

In het boek verzandt de auteur nogal eens in zeer uitgebreide familiebeschrijvingen, gedetailleerde omschrijvingen van kunstwerken en opsommingen van exposities waar Van Genk aan deelnam en helaas zijn de afbeeldingen, mede door het formaat van het boek, vrij klein afgedrukt. Hierdoor komen ze amper tot hun recht, terwijl het bij Van Genk toch vooral om indrukwekkende, en mede door hun formaat overweldigende werken gaat, met een veelal verrassende associatieve samenhang en de dreigende sfeer ‘die er boven hangt’.

Van Genk’s graf bevond zich tot begin van de eeuw in Den Haag, maar is alweer zeven jaar geleden geruimd.