De Holocaust behoort ontegensprekelijk tot één van de best onderzochte en meest besproken genocides van de twintigste eeuw. Alleen al voor de eerste negen maanden van 2023 bevat de digitale catalogus van de Katholieke Universiteit Leuven (KUL) 88 boeken en 2.637 artikelen in wetenschappelijke tijdschriften met het trefwoord ‘Holocaust’ in de titel. Voor de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam zijn er dat respectievelijk 100 en 2.568, en voor die van de Humboldt Universität in Berlijn 210 en 711.
Niet enkel de academische wereld, maar ook het brede publiek wordt in de media regelmatig met het thema geconfronteerd. Van 1 januari tot 24 september 2023 werd in de meest gelezen Vlaamse krant Het Laatste Nieuws in 102 artikelen naar de Holocaust verwezen (dat is gemiddeld één keer om de 2,6 dagen); in De Telegraaf was dat 81 keer (één keer om de 3,3 dagen) en in de Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ) 251 keer (gemiddeld zowat elke dag). Sommigen zullen dan wellicht ook meewarig de wenkbrauwen fronsen bij de publicatie van nog maar eens een boek over de uitroeiing van de Europese joden tijdens de Tweede Wereldoorlog – dit keer Dan Stones jongste monografie, De Holocaust. Een onvoltooide geschiedenis.
Een bijgesteld narratief
Stone is als academisch auteur alvast geen beginneling. Eerder publiceerde hij onder meer Fascism, Nazism and the Holocaust (Routledge, 2021), Concentration Camps: a short history (Oxford University Press, 2019) en The Liberation of the Camps: the End of the Holocaust and its Aftermath (Yale University Press, 2015). Hij schreef sinds 2007 twee dozijn boeken, leverde bijdragen aan de meest gerenommeerde academische tijdschriften waarin de Holocaust als hoofdthema wordt behandeld (waaronder Yad Vashem Studies, Holocaust and Genocide Studies en Patterns of Prejudice) en heeft tot 2025 al minstens acht nieuwe academische publicaties in voorbereiding.
Stone is zich er van bewust dat de Holocaust alomtegenwoordig en, zoals hij het noemt, ‘een succesverhaal’ is. Met zijn recentste monografie wil hij een verhaal van de jodenuitroeiing vertellen waarin vier nuances op het bestaande narratief worden aangebracht. Ten eerste benadrukt hij dat de Holocaust niet enkel een Duits, maar een breed gedragen en uitgerold Europees project was. Bovendien, zo beargumenteert hij, doet de visie van een goed gesmeerd, industrieel vernietigingsproces geen recht aan het beestachtige amateurisme waar joden op het lokale niveau het slachtoffer van werden – de ontberingen in de getto’s, de bloederige executies, het trauma van de dodentreinen.
Stone bepleit in zijn boek tevens een ‘terugkeer naar de ideologie’. Naar zijn mening werd tot nu toe te weinig aandacht besteed aan de fantasieën en wensdromen van een jodenvrij Duitsland en Europa, die al lang voor het begin van de Holocaust circuleerden en die pas veel later in massamoord en genocide zouden uitmonden. Ten vierde wil hij de lezer ervan overtuigen dat de Holocaust niet ophield in 1945: ze werkte nog geruime tijd door in de traumatiserende leegte en de vijandigheid waarmee overlevenden na hun terugkeer werden geconfronteerd en in de verschuivingen in hun politieke bewustzijn, die met de stichting van de staat Israël ook repercussies op het internationale schaakbord hadden.
De Holocaust. Een onvoltooide geschiedenis is een prima overzichtswerk van de jodenuitroeiing. Het boek vertoont een nogal klassieke, chronologische opbouw: achtereenvolgens komen het interbellum, de eerste anti-joodse maatregelen door het nationaalsocialistische regime, de systematische ontplooiing van de genocide voor en na de invasie in de Sovjet-Unie, de vernietigingskampen, de bevrijding en de herdenking van de Holocaust aan bod. Daarbij wordt een mooi evenwicht gevonden tussen de besluitvorming van de daders en het leed van de geviseerde slachtoffers. De hele tekst wordt gedragen door 685 voetnoten, waarin – volgens de beredeneerde bibliografie – wordt verwezen naar 204 uitgegeven bronnen, monografieën en wetenschappelijke artikelen. Het geheel wordt aanschouwelijk gemaakt door een handvol afbeeldingen en een zestal kaarten waarop de deportaties naar Transnistrië, de dodenmarsen en de locatie van de displaced persons-kampen te zien zijn.
Anderzijds is Stones jongste monografie geen bijzonder origineel werk. Er ging geen authentiek bronnenonderzoek aan het boek vooraf, en er worden geen nieuwe inzichten of verhelderende concepten in naar voor geschoven. Ook de vier ‘nuances’ waar hij naar streefde zijn niet erg vernieuwend. Dat de Holocaust zich niet had kunnen voltrekken op de wijze waarop het gebeurde, zonder de min of meer bereidwillige medewerking van burgers en instellingen in de bezette landen, is een basisaanname sinds het Holocaustonderzoek van start ging. Zo merkte Raul Hilberg in zijn standaardwerk uit 1961 (The destruction of the European Jews) op, dat de rol van de lokale hulppolitie niet onderschat mocht worden en dat daar waar de plaatselijke burgers, met hun kennis van de taal en de omgeving, joden aan de Duitsers uitleverden, de mortaliteit een stuk hoger lag.
Hoewel het waar is dat de focus van het Holocaustonderzoek van in den beginne op het besluitvormingsproces heeft gelegen, en niet op diegenen die er het slachtoffer van werden, hebben heel wat auteurs de nadruk gelegd op de brutaliteit van de uitvoerders en het lijden van de dikwijls anonieme, individuele slachtoffers (meer dan drie kwart van de door Martin Gilbert in zijn boek Holocaust (1985) aangehaalde historische personages zijn slachtoffers, en zijn vaak vreselijke beschrijvingen hebben niets van het fabrieksmatige, abstracte vernietigingsproces dat Stone aan de kaak stelt). Tal van historici benadrukten tevens de ideologieën die aan de jodenuitroeiing voorafgingen (zie daarvoor het inleidende hoofdstuk van Peter Longerichs Holocaust. The Nazi persecution and murder of the Jews uit 2010, de twee eerste hoofdstukken in De Holocaust. Een geschiedenis van Deborah Dwork en Robert Jan Van Pelt (2002) en de werken van Götz Aly, in het bijzonder Warum die Deutschen? Warum die Juden? uit 2011, en de idee dat de Holocaust niet ophield bij de bevrijding van de kampen werd eerder al uitvoerig uitgewerkt door de Britse geschiedvorser David Cesarani in zijn nog steeds magistrale studie Endlösung. Het lot van de joden 1933-1949.
Meerwaarde
Een grote meerwaarde van Stones boek is de originele keuze en selectie van de geraadpleegde studies. In 2015 deed ik onderzoek naar de bibliografieën van vijfendertig vooraanstaande Holocauststudies, waarin in totaal naar 8.731 verschillende bronnen en werken werd verwezen (voor de selectie van het materiaal, zie: Assessing the historian’s silence. A statistical analysis of Holocaust research in the years 1946-1960, Getuigen tussen Geschiedenis en Herinnering, 2016, 130-139). Uiteraard konden in Stones bibliografie enkele standaardwerken niet ontbreken: Yitzhak Arads studie over de Operation Reinhard Death Camps (1988), Christopher Brownings Ordinary Men (1993), Claudia Koonz’ analyse van het nazi-geweten uit 2003 en – vanzelfsprekend – Raul Hilbergs The Destruction of the European Jews (hier in de herwerkte, driedelige editie uit 1985).
Maar van de 204 monografieën en artikelen in Stones studie, komen er 176 niét voor in de door mij geanalyseerde bibliografieën. Dat komt ten dele omdat Stone in ruime mate gebruik maakt van zeer recente werken, die in mijn databank niet voorkomen, maar ten dele ook omdat hij er voor gekozen heeft platgetreden paden te vermijden. Daardoor wordt zelfs de goed onderlegde lezer geconfronteerd met getuigenissen van overlevenden en opinies van academici, die misschien niet meteen baanbrekend zijn, maar die men in de standaardwerken over de Holocaust niet of nauwelijks aantreft. Dit geeft De Holocaust. Een onvoltooide geschiedenis een bijzonder confronterende frisheid.
Ook Stones filosofische reflecties bij de naoorlogse periode en de actuele politiek-economische situatie blijven aan de ribben kleven. Als Holocaustspecialist, die wellicht sneller de mechanismen herkent die tot extreem geweld kunnen leiden, maakt hij zich duidelijk ernstige zorgen. “Dat is hoe het begint,” schrijft hij in zijn inleiding.
“Economische recessie, protectionisme en nationalistische bewegingen die beloven ‘de natie’ te verdedigen.”
“Zal de Holocaust goed begrepen worden?”
