In zinken doodskisten keerden ze huiswaarts, de in Afghanistan gesneuvelde Sovjetsoldaten. Ze waren de oorlog ingegaan om hun internationalistische plicht te vervullen en de Afghaanse communistische regering te helpen met het verdrijven van de islamitische moedjahedien.
De Wit-Russische schrijfster Svetlana Aleksijevitsj reisde in 1988 naar Afghanistan en sprak daar met mannen en vrouwen uit het Sovjetleger. Ook interviewde ze teruggekeerde militairen en hun moeders. Hun verslagen verwerkte ze tot een “documentaire vertelling” die in 1991 in het Russisch en een jaar later in het Engels en Duits werd gepubliceerd. Het boek is pas dit jaar in het Nederlands verschenen met als titel ‘Zinkjongens’. Haar eerste boek, in het Nederlands vertaald als ‘De oorlog heeft geen vrouwengezicht’, bracht haar in problemen met het communistische regime van Wit-Rusland en ze verloor hierdoor haar baan. Dit boek met monologen van vrouwelijke Sovjetveteranen uit de Tweede Wereldoorlog was niet in lijn met de communistische, heroïsche visie op de Grote Vaderlandse Oorlog. Haar boek gaf een te eerlijk, onverbloemd beeld van de gruwelen van de oorlog en de onzekerheden, zwaktes en angsten van de vrouwelijke strijders.
Ook ‘Zinkjongens’ geeft bepaald geen romantisch beeld van oorlog. Soldaten van de Afghaanse Oorlog vertellen hoe ze zonder fatsoenlijke opleiding en met slecht materieel als piepjonge vrijwilligers naar het front gelokt werden. Ze zouden er door het Afghaanse broedervolk als bevrijders onthaald worden en er bruggen bouwen en vriendschapslanen beplanten. Maar in plaats van dat hun pantservoertuigen werden bestrooid met bloemen, werden ze bestookt met mortieren of de lucht in geworpen door bermbommen. De moedja’s bestreden de Sovjetbezetters met een wrede guerrillaoorlog, die ertoe leidde dat het trotse Sovjetleger zich in 1989 met de staart tussen de benen terugtrok uit Afghanistan. Het had zich de jaren daarvoor bezondigd aan ernstige oorlogsmisdaden, door bijvoorbeeld kisjlaks (Afghaanse nederzettingen) en hun bewoners van de bodem weg te vagen. Het bloedvergieten en de beschamende nederlaag pasten niet bij de rooskleurige berichtgeving over de oorlog in de communistische pers, waardoor de geschiedenis in de doofpot werd gestopt.
Rechtszaak
Hoewel bij het uitkomen van ‘Zinkjongens’ in 1991 Wit-Rusland zich al had uitgeroepen tot onafhankelijke, democratische republiek waren er nog steeds communistische partijgetrouwen die de eerlijke verslaglegging van de schrijfster niet waardeerden. Omdat de overheid haar dankzij de persvrijheid niet kon vervolgen, werd ze in 1993 via het civiele strafrecht beschuldigd van de aantasting van de “eer en waardigheid” van een militair en een moeder. Zij waren door figuren uit het vroegere communistische bewind gestimuleerd om een aanklacht in te dienen, zogenaamd omdat hun woorden door de schrijfster niet correct waren weergegeven. De rechtszaak legde een tweedeling bloot in de samenleving tussen enerzijds mensen die trouw bleven aan de communistische leer en anderzijds mensen die het boek als protest tegen oorlog en geweld prezen. Haar criticasters haalden van alles uit de kast om Svetlana Alexijevitsj in diskrediet te brengen, bijvoorbeeld door te roepen dat ze in het westen veel geld verdiende aan de verhalen over andermans leed en rondgereden werd in een dure Mercedes.
De rechtszaak resulteerde in een gedeeltelijke veroordeling, maar leidde slechts tot een geldboete. De schrijfster liet zich er niet door ontmoedigen en bleef schrijven over de ernstige gebreken en misdaden van de ineengestorte Sovjetstaat en de communistische ideologie. Zo publiceerde ze in 1997 een boek met getuigenissen van de kernramp van Tsjernobyl, in het Nederlands uitgegeven als ‘We houden van Tsjernobyl’. Ze won vele internationale literatuurprijzen met de Nobelprijs voor Literatuur in 2015 als hoogste erkenning. In het juryrapport van het Zweedse Nobelcomité werd haar verzamelde werk een “monument voor moed en lijden in deze tijd” genoemd.
“Ze biedt ons een geschiedenis van het mensdom, van emoties, van de ziel. Ze bedacht hiermee een nieuw literair genre, en dat is een groot deel van haar succes.”
Rouwende moeders
Wie ‘Zinkjongens’ leest zal ervaren dat de manier van schrijven literaire en documentaire stijlen combineert. De schrijfster documenteert de ervaringen van betrokkenen, maar doet dat met teksten die soms haast poëtisch aandoen. Gesproken wordt over “violette bergen”, “zuilen prikkend zand” en “grote trotse kamelen, kalm als oude mensen”, maar ook over wormpjes in de gerepatrieerde lijken van soldaten, wrede pesterijen en afranselingen door medesoldaten in legerbasissen en de gruwelijke gevolgen op het menselijke lichaam van het ontploffen van een luchtdrukbom.
Aangrijpend zijn in het bijzonder de getuigenissen van de rouwende moeders. Eén van hen vertelt hoe ze hele middagen doorbrengt bij het graf van haar zoon. “Ik voel me alleen goed bij m’n zoon”, zo citeert de schrijfster haar,
“Ik ben op m’n werk of daar. Daar, bij zijn graf… daar woont m’n zoon als het ware… Ik heb uitgerekend waar z’n hoofd lag… Ik ga er vlak naast zitten en vertel hem alles… Hoe m’n ochtend was, wat voor dag ik heb gehad… We halen herinneringen op.”
Het uitstekend vertaalde boek wordt afgesloten met diverse losse fragmenten die verband houden met de Wit-Russische rechtszaak tegen de schrijfster. Geciteerd worden onder andere de aanklachten en de procesuitspraak, maar ook reacties van binnen en buiten de rechtbank van tegen- en medestanders van de auteur. Eén daarvan is afkomstig van de Raad van de Verenigde Democratische Partij van Wit-Rusland en geeft een goede samenvatting van de boodschap van dit huiveringwekkende en ontluisterende boek:
“De auteur toont aan dat de mens – de voornaamste waarde in dit leven – op misdadige wijze wordt gebruikt als radertje in een politieke machine en als kanonnenvoer wordt ingezet door ambitieuze leiders ontketende oorlogen. De dood van onze jongens op de vreemde grond van Afghanistan is door niets te rechtvaardigen. Elke bladzijde van ‘Zinkjongens’ schreeuwt: mensen, zorg dat die bloedige nachtmerrie niet nog eens gebeurt!”
Ook in onze eenentwintigste eeuw heeft deze krachtige aanklacht tegen oorlog niet aan betekenis ingeboet.
Boek: Zinkjongens – Sovjetstemmen uit de Afghaanse Oorlog
Meer boeken van Svetlana Alexijevitsj
Bekijk dit boek bij:
