Wouter Loeff
Het is dit jaar 550 jaar geleden dat het Beleg van Neuss plaatsvond. De Bourgondische hertog Karel de Stoute belegert in 1474 de Duitse stad vanwege een opvolgingsstrijd in het bisdom Keulen. Het Clemens Sels Museum wijdt er een tentoonstelling aan. Over het precieze verloop van het beleg is daar van alles te zien, en is online veel te vinden. Het bredere strategische aspect is daar misschien minder aanwezig.
Gelukkig kunnen we daar door bronnen uit die tijd een beter beeld van krijgen. Een topdiplomaat schreef destijds een boek over het handelen van de Franse koning Lodewijk XI ten aanzien van de Bourgondische heethoofden. Die diplomaat is Filips van Komen, beter bekend als ‘Commines’. Hij is een van de intimi van de Franse koning, en geeft zo een kijkje achter de schermen. Zijn werk is via Google Books te lezen.
Commines, zelf een raadsheer van de koning beschrijft dat de hovelingen zijn verdeeld. Er zijn er die pleiten voor oorlog, want de Bourgondiër is nu kwetsbaar. Maar er zijn ook andere geluiden:
Anderen (met groter oordeel en kennis, aangezien ze in die landen waren geweest) adviseerden met alle middelen dat de wapenstilstand verlengd moest worden, en dat de hertog de gelegenheid moest krijgen zichzelf te vermoeien en uit te putten tegen de Duitsers (wiens grootsheid en kracht, wanneer verenigd, bijna onvoorstelbaar zijn).
Want hij had zo’n ambitieuze aard, dat het innemen van één stad, of het volbrengen van één plan, hem slechts aanspoorde en aanzette om een volgend doel na te streven; zodat de ene oorlog de andere met zich meebracht, en zijn rusteloze verlangens met geen enkel succes bevredigd konden worden.
Dus de Bourgondische hertog zou zichzelf verder ten gronde richten in het Heilig Roomse Rijk. Als een everzwijn dat, nadat het met een speer is gestoken, zichzelf in razernij steeds verder langs de speerschacht omhoog werkt om de jager aan te vallen, waardoor de speer steeds dieper in zijn lichaam boort.
In de Keulse kwestie loopt de koning serieus gevaar om een nederlaag te leiden als het tot een treffen kwam in het open veld. Volgens Commines is het leger van Karel na al die campagnes gewend om samen te vechten, en dat vergroot de kans op een Bourgondische overwinning aanzienlijk. De koning volgt een andere strategie:
Telkens wanneer de hertog van Bourgondië een deel van zijn gebied binnenviel, plaatste zijn majesteit sterke garnizoenen in alle steden waarlangs de hertog waarschijnlijk zou trekken, zodat (zonder de kosten en het risico van een leger in het veld) de troepen van de hertog na korte tijd zichzelf uitputten en in de war raakten zonder de natie in gevaar te brengen, wat (naar mijn oordeel) zeer goede politiek was.
Aldus Commines, die hier waarschijnlijk zijn eigen advies aan de koning recenseert.
De Franse koning weet de Duitse keizer over te halen tot het bijeenbrengen van een groot leger om Neuss te ontzetten. De koning doet de belofte zelf ook een leger op de been te brengen om te helpen, maar blijft vertragen totdat het beleg voorbij is.
Wat daarbij ongetwijfeld heeft meegespeeld, is de dreigende Engelse invasie. Al in 1471 hebben Karel de Stoute en de Engelse koning Edward IV gesproken over een mogelijke invasie. Die zou via Bourgondische landen kunnen verlopen om zo de Engelsen in het hart van het Franse koninkrijk te brengen. In het voorjaar van 1475 is de Engelse koning er helemaal klaar voor, maar Karel is nog steeds bezig met Neuss.
Commines beschrijft de precaire situatie van de Franse koning: als de Engelsen landen in Calais en samen met de Bourgondiërs optrekken, is de situatie van de koning bijna onhoudbaar. Vooral omdat ook de hertog van Bretagne wordt betrokken in de alliantie. Er dreigt een oorlog op meerdere fronten. De Franse koning probeert dat te voorkomen door de wapenstilstand met Karel de Stoute te verlengen, maar die weigert.
De Engelse koning stuit eveneens op een onwrikbare Karel. Hij probeert Karel te overtuigen Neuss op te geven, en zich klaar te gaan maken voor de komende oorlog tegen de Fransen. Karel de Stoute blijft zich echter vastbijten in Neuss:
Maar de hertog was koppig, alsof de Almachtige God zijn zintuigen en verstand had verblind; want zijn hele leven lang had hij zich ingespannen om de Engelsen zover te krijgen om Frankrijk binnen te vallen, en nu, toen ze klaar waren en alles gereed was om hen te ontvangen, zowel in Bretagne als elders, hield hij koppig vast aan een onderneming waarin het voor hem onmogelijk was om te slagen.
Zo duidt Commines het karakter van de Bourgondische hertog. Zijn eer zit Karel in de weg. Hij probeert dat uit te leggen aan de Engelsen, maar dat zijn niet meer de mannen van Azincourt. Commines vertelt dat zij niet meer zo bevlogen zijn van eer. De Engelsen kijken meer praktisch, en zien hun kans op een succesvolle invasie langzaam wegglippen.
Ook de keizer van het Heilig Roomse Rijk, waar Neuss een onderdeel van is, wil graag dat Karel zijn beleg staakt. Zijn ambassadeurs doen allerlei voorstellen zodat de hertog vol eer kan vertrekken, en zich op Frankrijk kan gaan richten. Koppige Karel wijst de voorstellen resoluut af.
Inmiddels is het gigantische leger van de keizer gearriveerd, en zijn de Bourgondiërs zwaar in de minderheid. Commines geeft weer een mooi inkijkje in Karels karakter:
De hertog van Bourgondië vond het zeer eervol dat een zo machtig leger als dat van de keizer (bestaande uit de troepen van zoveel prinsen, prelaten en staten), dat groter in aantal was dan er sinds mensenheugenis, en voor een lange tijd daarvoor, was samengebracht, hem niet kon dwingen het beleg op te heffen. Maar hij betaalde duur voor zijn ijdelheid.
Het beleg duurt inmiddels bijna een jaar en Karel staat onder grote druk. De Neussenaren geven niet op. Uit de stad klinken nog steeds klanken van feestmaaltijden, terwijl de bevolking eigenlijk uitgehongerd zou moeten zijn. Druk komt ook van zijn andere vijanden, die significante successen boeken. En zelfs komt er druk van zijn bondgenoten. De Engelsen beginnen nu met serieuze dreigementen.
Er is in al die chaos één man die wel diplomatiek succes weet te boeken bij Karel. De pauselijke legaat. Hij reist constant van kamp naar kamp en weet uiteindelijk een vredesvoorstel te schrijven waar iedereen zich achter kan scharen. Neuss wordt toegewezen aan de paus, zodat Karel zijn eer behoudt en de keizer zijn dure leger weer naar huis kan sturen. Maar heel Europa weet dat de Bourgondische hertog zich hier heeft verslikt.
Uiteindelijk landen de Engelsen, maar de invasie mislukt. Er is te veel tijd verspild aan die eigenlijk onbelangrijke stad Neuss. En de Franse koning weet met goed onderhandelen de Engelsen weer naar huis te sturen en een einde te maken aan de Honderdjarige Oorlog.
Karel heeft zijn moment gemist. De jaren hierna is hij bezig de opstanden neer te slaan die zijn ontstaan tijdens zijn achteraf bezien zinloze beleg van Neuss. De hertog incasseert twee grote nederlagen tegen de Zwitsers, en uiteindelijk sterft hij roemloos bij Nancy. Ook een stad die in opstand was gekomen. De Franse koning ziet de grote Bourgondische dreiging verdwijnen, zonder maar een veldslag te hebben hoeven vechten. Na de dood van Karel neemt hij de Bourgondische landen in, en maakt een einde aan de koningsdroom van de hertogen.
