Met twee schoten, afgevuurd door de Bosnisch-Servische student Gavrilo Princip, werd op 28 juni 1914 in Sarajevo (de hoofdstad van Bosnië en Herzegovina) de aanzet gegeven tot de Eerste Wereldoorlog. De eerste kogel raakte hertogin Sophie Chotek en de tweede haar echtgenoot, aartshertog Frans Ferdinand, de Oostenrijkse troonopvolger die een officieel bezoek bracht aan de stad. Beiden overleden aan hun verwondingen. Wat begon met twee doden, groeide uit tot een oorlog die ruim 16 miljoen levens zou kosten.
Terwijl er vele speelfilms zijn die zich afspelen aan het front van de Eerste Wereldoorlog, waagden filmmakers zich tot dusver nauwelijks aan de gebeurtenis die het startschot gaf tot dit oorlogsgeweld. Met “The Day That Shook the World”, een coproductie van Tsjecho-Slowakije, Joegoslavië en West-Duitsland, werd in 1975 een poging gedaan. Een blijvende indruk lijkt de film niet gemaakt te hebben, aangezien deze slechts plek 7.694 inneemt op de Internet Movie Database. Met de 98 minuten tellende televisiefilm Franz Ferdinand, Der Angriff doet de Oostenrijkse regisseur Andreas Prochaska, honderd jaar na de aanslag, een nieuwe poging om deze historische gebeurtenis te dramatiseren. In elk geval kan hem niet verweten worden dat hij een uitgemolken onderwerp verfilmd heeft.
De aanslag zelf, die plaatsvindt terwijl de aartshertog en zijn vrouw in een open auto door de stad rondgereden worden, speelt slechts een kleine rol in de Duits gesproken film. Waar het vooral om gaat is het onderzoek naar de toedracht van de aanslag, dat uitgevoerd wordt door de Joods-Hongaarse onderzoeksrechter Leo Pfeffer. In de film is hij een rechtgeaard jurist die er alles aan doet om de waarheid boven tafel te krijgen, ook als hij daarmee zijn superieuren moet dwarsliggen. Die verwachten van hem namelijk slechts één conclusie, namelijk dat de Servische overheid achter de aanslag zit. Gavrilo Princip en zijn twee eveneens gearresteerde medestanders zijn in hun ogen slechts stromannen. Pfeffer doet echter ontdekkingen die hem doen vermoeden dat er iets heel anders aan de hand is en probeert een complot te ontrafelen. Zijn Joodse komaf en ontluikende relatie met een Servische dame maken hem echter een mikpunt voor zijn opponenten, die zijn onpartijdigheid in twijfel trekken.
Aanslagen en complottheorieën zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De Nederlander Marinus van der Lubbe, die in februari 1933 de Rijksdag in Berlijn in de brand zette, zou volgens de nazi’s onderdeel hebben uitgemaakt van een communistische samenzwering. Een andere theorie luidt echter dat hij er ingeluisd werd door de nazi’s, die zelf verantwoordelijk zouden zijn geweest voor de brandstichting. In elk geval kwam de brand Hitler goed uit, want deze vormde een excuus om een noodverordening in te voeren die een einde maakte aan diverse grondrechten en leidde tot de massale vervolging van politieke tegenstanders.
En wat te denken van de moord op de Amerikaanse president John F. Kennedy in 1963? De officiële versie is dat moordenaar Lee Harvey Oswald in zijn eentje handelde, maar complottheorieën wijzen tal van andere medeplichtigen aan, van de maffia of Fidel Castro tot zelfs de CIA.
Ook de aanslag op Franz Ferdinand weet complotdenkers bezig te houden. Als voorstander van autonomie voor verschillende bevolkingsgroepen binnen het Oostenrijk-Hongaarse keizerrijk en vanwege zijn behoedzame houding ten opzichte van buurland Servië, was de troonopvolger niet geliefd bij de haviken aan het hof die Servië vijandig gezind waren. De aanslag op de troonopvolger bood hen een excuus om, gesteund door bondgenoot Duitsland, het land binnen te vallen, ook al konden ze vermoeden dat dit zou uitmonden in een groot conflict met Europese grootmachten als Rusland en Frankrijk die Servië steunden. Het is dus geen onlogische theorie dat oorlogszuchtige krachten binnen Oostenrijk-Hongarije de aanslag op de dwarsliggende troonopvolger geënsceneerd hebben, maar concreet bewijs ontbreekt. Uit historisch onderzoek blijkt dat Gavrilo Princip en zijn medestanders grotendeels op eigen initiatief handelden, gesteund door een medewerker van de Servische militaire inlichtingendienst. Bosnië en Herzegovina bevrijden van Oostenrijk-Hongaarse overheersing was hun uiteindelijke doel.
“Europa is een stapel zwaarden die als mikado op elkaar liggen. Trek er een uit, en de rest beweegt.”
De detective-achtige opzet van de speelfilm weet de kijker ongetwijfeld te boeien, maar op een grootse portrettering van een historische gebeurtenis zullen we moeten blijven wachten. Daarvoor steunt “Franz Ferdinand, Der Angriff” teveel op theorieën en te weinig op feiten. Dat deze film over een aantal jaren net zo eindigt als zijn voorganger uit 1975 valt daarom helaas te verwachten. De loopgraven en miljoenen doden overschaduwen niet alleen in de geschiedenisboeken maar ook op het televisie- en bioscoopscherm de moord op het tweetal in Sarajevo, ook al was het de aanslag op hun leven die de strijd in gang zette.
“Franz Ferdinand, Der Angriff” is in juni 2014 door Dutch FilmWorks uitgebracht op DVD en Blu-Ray.
