Een naamloze vrouw in de Victoriaanse tijd

Nameless and Friendless (Zonder naam en zonder vrienden) is een schilderij uit 1857 door Emily Mary Osborn. Met dit portret van een vrouw die haar schilderijen probeert te verkopen, schetst de Britse kunstenares (1828-1925) geen zelfportret maar wel de leefomstandigheden en denkbeelden over vrouwen in de Victoriaanse tijd.

Een vrouw in zwarte rouwkledij kijkt terneergeslagen en bedremmeld. Ze heeft een helse weg afgelegd want haar paraplu tegen de toonbank van een schildershandel druipt nog van de regen. Modder plakt aan de zoom van haar jurk. Geld voor een huurrijtuig had ze dus niet. Ook haar kledij en hoedje wijzen niet op een weelderige levensstijl. Naast haar een jongen met een tekenmap. Is het haar broertje of haar zoon? Is ze een alleenstaande weduwe die in haar eigen levensonderhoud moet voorzien?

In haar handen verfrommelt ze het koordje rond het inpakpapier van haar schilderijtje. Een werkje dat kritisch en hautain wordt gemonsterd door de kunsthandelaar achter de toonbank. Hoog op een ladder tegen de winkelrekken kijkt een nieuwsgierige winkelbediende naar het aangeboden werkje. Wordt het aanvaard voor verkoop? Of niet? De schilderes in rouw is een bezienswaardigheid want twee mannen loensen naar haar. In hun handen houden ze een prent met een ballerina. Het zou een ingekleurde gravure van Degas kunnen zijn. Ballerina’s hadden niet zo’n allerbeste reputatie in de negentiende eeuw omdat de jonge meisjes vaak de kost verdienden als prostituees.

Op de achtergrond een dame in crinoline. Zij kan kunst kopen want ze lijkt een weldoorvoed burgerbestaan te hebben. Wie ze is, is niet uit te maken. Haar gezicht is niet te zien. Zoals het merendeel van de Victoriaanse vrouwen is ze… anoniem.

De Vrouw aan de haard; de man in de stad

Met deze sfeervolle compositie toont Emily Mary Osborn met één blik wat de negentiende-eeuwse condition féminine is: hard om te overleven als alleenstaande vrouw, hard om te overleven als kunstenares, het mannelijk monopolie op kunst en kunsthandel…

Toen dit schilderij in de Londense Royal Academy tentoongesteld werd, voegde Emily Osborn er onderaan een Bijbels vers toe:

The rich man’s world is his strong city.

De stad (dus niet enkel het huidige epicentrum van de financiële wereld) was een mannenwereld. In de negentiende eeuw waren vrouwen immers: de engel in huis.

Vrouwen blijven binnenshuis, als dame verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van het huishouden of als bediende. Vanaf het midden van de negentiende eeuw trekken alsmaar meer plattelandsmeisjes naar de stad om er te werken. Hun aanwezigheid kleurt ook het straatbeeld. Die maatschappelijke verschuiving gaat soms niet zonder tandengeknars.

Zelf had Emily Osborn niet te klagen: zij kon van haar werk leven en ze had rijke opdrachtgevers en mecenassen, waaronder Queen Victoria. Ook van haar familie had ze nooit tegenkanting gekregen. Integendeel, de oudste van negen kinderen van de eerwaarde Reverend Edward Osborn groeide op in een landelijke pastorie. Haar moeder, die zich erg voor kunst interesseerde, stimuleerde haar oudste dochter om haar zusjes en broers te tekenen. Al van heel jong ging Emily ook experimenteren met kleuren die ze uit planten kon distilleren.

Vrouwen in nood

Amper zeventien jaar – in 1851 – toonde ze haar eerste werken, het genrestuk The Letter en een portret, op de jaarlijkse tentoonstelling van de Royal Academy in Londen. En dat bleef ze veertig jaar lang doen. Aan erkenning ontbrak het Emily Osborn dus niet. Even onderbrak ze haar schilderwerk om gewonde soldaten in de Frans-Pruisische oorlog in Heidelberg (Duitsland) te verzorgen en om te reizen.

Osborn huwde nooit maar leefde jaren samen met haar vriendin Mary Elizabeth Dunn. Hun Londens huis waar ze op 97-jarige leeftijd overleed, was een verzamelplek van voorvechtsters van vrouwenrechten. Vrouwen in nood waren een terugkerend thema in haar werk. Osborn was niet blind voor mistoestanden en daarom ook actief betrokken in de strijd voor vrouwenrechten in het midden van de negentiende eeuw.

In 1859 tekende ze een petitie om vrouwen toe te laten tot de Britse koninklijke academie en om hen een opleiding te verstrekken. Dat gebeurde daadwerkelijk in 1860. In 1889 tekende ze de verklaring voor women’s suffrage (het vrouwenstemrecht).

Behalve haar daadwerkelijke ondersteuning van vrouwen, portretteerde Emily Osborn ook andere vrouwelijke activistes zoals Barbara Leigh Smith Bodichon, zelf kunstenares en hevige voorvechtster van onderwijs en rechten van vrouwen.

Het portret van vrouwen: er is nog veel… historiek te schrijven want wie waren Mary Beale, Angelica Kauffman, Sarah Biffin, Rebecca Solomon, Elizabeth Butler, Edmonia Lewis, Gwen John, Laura Knight…? En zovele anderen…