600 jaar vakwerkbouw in Zuid-Limburg

Vakwerkbouw, het bouwen met hout en leem, is al eeuwenoud en als fenomeen verspreid over heel Europa. Monumentenzorger en bouwhistoricus Coen Eggen – die ruim 40 jaar ervaring heeft in veldwerk – schreef over dit onderwerp een mooi handboek: Vakwerkbouw. 600 jaar bouwen met hout en leem in Zuid-Limburg en omstreken (VanTilt, 2015).

Een eerste versie van het boek verscheen 25 jaar geleden. Sindsdien is het archief van architectuurhistoricus R.C. Hekker (Robert) opengesteld, wat – zo schrijft Eggen in de inleiding – vraagt om een nieuwe monografie. Hekker heeft…

“…heel wat panden vastgelegd die later alsnog werden gesloopt of door al dan niet goedbedoelde restauraties verloren gingen als architectuurhistorisch document. Daarnaast had hij, volkskundig geïnteresseerd, een open oog voor detaillering in het interieur, tot en met losse meubels. Hekker heeft een nog onbewerkt maar rijk archief nagelaten, met een keur aan nauwkeurige tekeningen die vaak voorzien zijn van aantekeningen. Dat archief – het bevat ook teksten, knipsels en foto’s die vooral landelijke bouwkunst maar ook stedelijk vakwerk betreffen – vraagt om een uitgebreide monografie. Hekkers werk is zeker zo belangrijk als dat van Klaas Uilkema, dat door Ellen van Olst in een monumentaal proefschrift is vereeuwigd. Diens tussen 1914 en 1934 verzamelde boerderijgegevens werden onder de titel Klaas Uilkema, een historisch boerderijonderzoek in 1991 door de Stichting Historisch Boerderij Onderzoek gepubliceerd. Eerder, in 1974, was al het werk van L. Brandt Buys, dat de landelijke bouwkunst in Hollands Noorderkwartier bestrijkt, door dezelfde stichting in boekvorm gegoten.” (7)

Zuid-Limburg

Het boek begint met een hoofdstuk over het gebruik van leem en hout in Limburg, dat de geschiedenis van het vakwerk in de regio daar in beeld brengt en in de context plaatst. Belangrijk was de staatkundig-politieke geschiedenis van de regio, waar verscheidene machthebbers invloed hadden, zoals de adel (uit het huidige België, Luxemburg, Frankrijk, Duitsland, Spanje, Nederland), de kerk (abdijen en kapittels), maar ook het prinsbisdom Luik. De telkens veranderende politieke constellatie had zijn effecten in de leembouw en het vakwerk op kastelen, boerderijen, hoeves en woningen.

Het gebruik van leem en hout in Zuid-Limburg gaat millennia terug in de tijd, aldus Eggen:

“Bekend zijn opgegraven bandkeramische nederzettingen, waar zo’n 7000 jaar geleden al wanden werden gemaakt uit vlechtwerk met een leemvulling, die overigens losstonden van in de grond gezette palen die het dak droegen. Gevlochten wanden komen ook voor bij de Romeinen, gevat in een houten constructie en geplaatst op veelal heel lage stenen sokkels.” (17)

Aandacht in dit hoofdstuk krijgt ook het vakwerk in het aangrenzende delen van Zuid-Limburg in het huidige Duitsland en België. In het aan Limburg grenzende noordelijke gebied van Duitsland – bezuiden Mönchengladbach, ter hoogte van Viersen – domineert in het vakwerk het hallenhuistype. Een van de varianten zijn hier huizen met een eenbeukige kern en zijbeuken; hetzelfde vakwerktype dat ook in Zuid-Limburg voorkomt.

Heerlen: “Dit haus steit in Gottes hand”

Interessant is, onder andere, het hoofdstuk over teksten en cijfers die de vroegere bewoners in de balken van de huizen kerfden, zoals data, initialen, telmerken en soms zelfs complete teksten. Dit laatste fenomeen, teksten in balken gekerfd, deed zich vooral voor tot het eind van de achttiende eeuw en stierf daarna uit. In de omgeving van Heerlen kwam één bepaalde tekst, in diverse varianten, vaak voor in de balken:

“Dit haus steit in Gottes hant”

Of de variant hierop, gevonden in Bulkum:

“Godt bewaer diesen in und Ausganck von nw an bisin ewigkeit amen 1662”

Opmerkelijk is dat de ingekerfde teksten erg regionaal bepaald zijn en in bepaalde gebieden, met name in het francofone territorium, weinig voorkomen. Daarentegen kwamen de teksten wel veel voor in Zuid-Limburg, maar ook in Noordrijn-Westfalen met een uitloop via Twente naar Denemarken. Eggen werpt hierover terecht een vraag op:

“Interessant is de vraag hoe het komt dat uitgerekend binnen wat nu Zuid-Limburg heet zoveel teksten voorkomen. Het is al met al duidelijk dat de invloed vanuit het huidige Duitsland groot was, wat wordt onderstreept door de gebruikte formuleringen en standaardteksten. Dit veronderstelt dat ook daar oorspronkelijk veel teksten bestonden. In het oosten van Limburg is sprake van een concentratiegebied waar de teksten vaak een dialectische inslag hebben met een sterke verwantschap met het Duits. Opvallend is dat het gebruik van teksten zowel in katholieke als protestantse gebieden voorkwam.” (219,220)

Slot

Eggens Vakwerkbouw is zeer gedetailleerd en uitgebreid. Het boek bevat talloze schetsen, foto’s en tekeningen die een evenwichtig beeld geven van 600 jaar geschiedenis van hout- en leembouw in Zuid-Limburg en omliggende regio’s. De auteur schenkt afsluitend aandacht aan de herbouw- en restauratieactiviteiten van vakbouwhuizen vanaf de negentiende eeuw, mede doordat het toerisme opkwam. De aanleg van een spoorlijn op het traject Maastricht-Aken, met een tussenstation in Valkenburg, bracht vanaf 1853 een eerste toeristenstroom op gang naar Zuid-Limburg. De toeristen kwamen in eerste instantie voor de schone lucht en het on-Nederlandse landschap, maar ook voor de oude architectuur, boerderijen voor vroeger en de idyllische Limburgse dorpjes.

Boek: Vakwerkbouw. 600 jaar bouwen met hout en leem in Zuid-Limburg en omstreken