Ik beloof met God’s bijstand mij voor altijd van het gebruik van bedwelmende dranken te zullen onthouden.
Dat is de gelofte die het theekopje siert van een bijzondere kop-en-schotel dat recent aan het Amsterdam Museum werd geschonken. Wanneer de theedrinker het kopje aan de lippen zet, wordt hij met nog een tekst geconfronteerd: een oproep tot waakzaamheid en gebed om niet in de greep van de drank-duivel te vallen.
Daarnaast is er op kop én schotel een blauw kruis afgebeeld, het symbool van de Nationale Christen Geheel Onthouders Vereeniging (NCGOV), ook wel Nederlandse Vereniging Het Blauwe Kruis genoemd. Het museum ontving verder een steekspeld van Het Blauwe Kruis als aanvulling op de collectie.
Aan het begin van de twintigste eeuw kende de geheelonthoudersbeweging een enorme aanhang. Oprichter van de NCGOV én de allereerste pleitbezorger voor geheelonthouding in ons land was de charismatische dominee Carel Steven Adama van Scheltema (1815-1897). Van hem had het museum al een portret in de collectie.
In 1844 is Adama van Scheltema getuige van een tragisch incident in de Zeeuwse gemeente Colijnsplaat, waar hij dan werkzaam is als predikant. Hij ziet hoe een jongeman midden op de dag twaalf glazen jenever achter elkaar opdrinkt, om vervolgens ter plekke dood neer te vallen. Getroffen door het overmatige drankgebruik als gevolg van de sociaal-economische malaise van die dagen, besluit de predikant lid te worden van de Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Sterken Drank (NVASD), die propageert ‘nimmer sterken drank te drinken of aan anderen te schenken’. De NVASD staat dan nog op een gematigd standpunt wat betreft alcoholgebruik: alleen het gebruik van gedestilleerde dranken (jenever e.d.) moest worden bestreden.
Engelse invloed
Als Adama van Scheltema in 1849 naar Amsterdam wordt geroepen komt hij in een economisch en demografisch stagnerende stad terecht. De Jordaan is een van de stadsdelen waar de verkrotting en armoede het ergste toegeslagen heeft. Drank is voor velen de enige uitweg uit de ellende. Bij een herindeling van kerkelijke wijken in 1860 grijpt de predikant de kans om zich naar de Jordaan te laten overplaatsen, om de nood bij de vele arme gezinnen in deze buurt aan te pakken.
Adama van Scheltema heeft zich vooral laten inspireren door Engelse invloeden. Nadat hij in 1861 door een gelukkig toeval het boek Haste to the rescue (1859) heeft gelezen, van predikantsvrouw Julia Bainbrigge Wightman-James (1815-1898) uit Shrewsbury, raakt hij enthousiast over georganiseerde geheelonthouding op evangelische grondslag. Als eerste in Nederland begint hij het belang van de geheelonthouding te propageren – onthouding van álle alcoholische dranken om ‘een waarlijk vrije in den Heer te zijn’. Van Julia Wightman neemt Adama van Scheltema de lijfspreuk ‘Ziende op Jezus’ over. Ook vertaalt hij enkele van haar boeken in het Nederlands. Deze boekjes worden onder de welgestelden verspreid om de noodzaak van een wijkgebouw aan te tonen, leden te werven voor het Christelijk Wijkverbond dat Adama van Scheltema had opgericht én om zodoende de bouw van een wijkgebouw financieel mogelijk te maken.
Koning-Willemshuis
De eerste steen van dat wijkgebouw in de Egelantiersstraat wordt op 17 november 1863 gelegd, de nationale feestdag van de bevrijding van de Fransen. Het wijkgebouw werd daarom, met goedkeuring van de koning, vernoemd naar de drie vorsten van Oranje die het land sindsdien in vrijheid hadden geregeerd: Koning-Willemshuis. Op 8 mei 1864 wordt het gebouw feestelijk in gebruik genomen. Later dat jaar wordt de naam van het eerder opgerichte wijkverbond gewijzigd in Christelijk Geheel Onthouders Verbond (CGOV) – waarschijnlijk om zich te onderscheiden van de vele andere activiteiten die het Koning-Willemshuis voor de Jordaan organiseerde. Het Willemshuis groeide uit tot centrum voor onder andere bijbellezing, zondagschool, kleuterschool, zangkoren, naai- en breischool, vrouwenvereniging, jongerenvereniging, armenzorg, leeszaal en spijskokerij. Na de cholera-epidemie van 1866 zorgde het Koning-Willemshuis zelfs voor de waterleiding in de Jordaan.
NCGOV
In 1902 vervangt de NCGOV de blauwe knoop – hét spreekwoordelijke herkenningsteken voor geheelonthouders – door het blauwe kruis als haar verenigingssymbool. Dit gebeurt nadat verenigingslid ds. D. van Krevelen tijdens een bezoek aan Bazel in contact komt met de Zwitserse vereniging Het Blauwe Kruis, die deze naam en dit symbool al sinds 1883 droeg. Van Krevelen is zodanig onder de indruk van dit insigne dat hij het voorstel heeft ingediend om het ook in Nederland te gaan dragen.
~ Amsterdam Museum – Maarten Jansen
Lees ook: Lid zijn van de blauwe knoop
