Anarchisme – Betekenis van de term

De term anarchisme is een bekend begrip uit de politieke geschiedenis. Wat is de betekenis van anarchisme? Welke principes hangt een anarchist aan? En wanneer ontstond het anarchisme mondiaal en in Nederland?

Betekenis van anarchisme

Het anarchisme is een politieke ideologie die streeft naar een maatschappij waarin mensen samenleven zonder een hogere macht of autoriteit. Het begrip anarchisme (Grieks: ἄναρχος, anarchos) is een samenvoeging van twee Griekse woorden: ἀ- (geen) en ἀρχός (heerser): zonder heerser, geen vorst. Anarchisme duidt dan ook op allerlei vormen van samenleven waarbij het individu aan geen enkele hogere autoritiet, dwang of orde ondergeschikt is.

In de volksmond betekent anarchie gevoelsmatig chaos of wanorde, maar de diverse varianten van anarchisme hebben een ander uitgangspunt. Vaak streeft het anarchisme naar kleine samenlevingsvormen zonder hiërarchie, dwang en machtsstructuren. Anarchisme is dus iets anders dan anarchie.

Het begrip ‘anarchisme’ is voor het eerst in 1840 gebruikt door de Franse denker Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865), in diens werk Wat is eigendom? (Qu’est-ce que la propriété?) Proudhon staat ook bekend als de eerste persoon die zichzelf anarchist noemde.

Korte geschiedenis van het anarchisme: enkele hoofdlijnen

Het anarchisme is, net als veel andere -ismen (denk aan het feminisme, confessionalisme, nationalisme en socialisme) ontstaan in de negentiende eeuw en een product van de Franse Revolutie en de Verlichting.

De Engelse journalist en politiek filosoof William Godwin (1756-1836) wordt doorgaans beschouwd als de ‘vader van het anarchisme’. Hij was getrouwd met de feministe Mary Wollstonecraft. In 1793 publiceerde Godwin het werk Political Justice, waarin hij het anarchistische gedachtegoed filosofisch uiteenzette. Er wordt ook wel eens gewezen op een oudere filosoof als ‘godfather’ van het anarchisme, namelijk Gerrard Winstanley. Als dissident christen bracht hij in 1649 een pamflet uit met de titel ‘Truth Lifting Up Its Head Above Scandals’. Hierin verwoordde hij enkele typische uitgangspunten van het anarchisme, namelijk de idee dat macht corrumpeert, dat bezit onverenigbaar is met vrijheid en dat mensen alleen in een maatschappij zonder heersers en met gedeeld bezit echt vrij en gelukkig kunnen zijn.

Als politieke stroming kwam het anarchisme rond 1860 op, als een afsplitsing van het socialisme en communisme. Het grote verschil is dat anarchisten ook na de overname van de macht door de arbeiders, via de politieke weg of een revolutie, geen gezagsstructuren wenst. Een belangrijke overeenkomst is dat beide -ismes streven naar collectief bezit van productiemiddelen en goederen.

De bekendste Nederlandse anarchist was Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919), die tegen de vijf K’s streed: Kerk, Koning, Kapitaal, Kazerne en Kroeg. Verder ontstonden er in Nederland rond 1900 diverse christen-anarchistische bewegingen, onder meer rond Felix Ortt in Blaricum. Deze groep centreerde zich rond de in 1897 opgerichte antimilitaristische periodiek Vrede.

Na de Tweede Wereldoorlog, toen de nazi’s het anarchisme in Nederland verboden, leefden anarchistische ideeën weer op in bewegingen als Provo, rond de hippies en in de kraakbeweging.

Boek: On Anarchism

Bronnen ▼