Waar komt uw fascinatie voor Anita Berber vandaan?
“Ik kende haar van het portret dat Otto Dix in 1925 heeft geschilderd (dit portret siert de cover van het boek, red.), maar haar levensverhaal was me onbekend. Toen ik een biografie over haar las, raakte ik gefascineerd door het grote aantal culturele en sociale Weimarelementen die zij weerspiegelt. De opkomst van de film, de moderne dans, het uitgaansleven van Berlijn, de drugsproblematiek en de emancipatie van de vrouw.
Berber droeg alles in zich met uiteindelijk een dramatisch einde. Ze stierf op negenentwintigjarige leeftijd als gevolg van haar wilde levenswijze.
De naam ‘Anita Berber’ doet vandaag de dag bij lang niet iedereen een belletje rinkelen. Hoe groot was zij in haar tijd eigenlijk en waar dankt ze haar bekendheid vooral aan?
“Ze had twee carrières. Tussen 1918 en 1922 speelde ze in zesentwintig films en was een ster. Ze was een begaafde actrice, maar raakte verslaafd aan cocaïne, waardoor ze uiteindelijk niet meer op de filmset te handhaven was. Ze was opgeleid als danseres en daar ligt haar grootste verdienste. Met haar danspartner Sebastian Drost danste ze in 1923 een programma dat de donkere kanten van het bestaan belichtte. Haar verslavingen inspireerden haar tot dansen als Cocaine en Morphium. In Nederland is ze onbekend, terwijl je in Berlijn het Anita Berberpark hebt. Voor mij was dat ook een reden om aandacht aan haar te besteden.
De dominee waar Berber als tiener belijdenis deed schreef later: “Mijn vrouw en ik waren het erover eens dat het een meisje was met een geniale begaafdheid, een warm en meevoelend hart, maar ook een prooi voor gevaar”. U heeft zich voor uw boek grondig in het leven van de danseres verdiept. Kunt u zich vinden in de woorden van de predikant?
“Ik denk het wel. Dominee Kessler schreef dit overigens in 1940, jaren na haar dood, dus misschien herinnerde hij zich bepaalde zaken. Van haar vroege jeugd weten we dat ze spontaan, emotioneel en mogelijk ongelukkig was. Haar vader verliet het gezin op haar derde en haar moeder trad op in Berlijn. Ze werd door haar oma opgevoed. Ze had al vroeg problemen met haar driftbeheersing. Dat zou haar hele leven zo blijven.
Waren Berber’s naaktdansen en controversiële levensstijl in zekere zin een reactie op de tijdgeest van het interbellum en de Weimarrepubliek?
“Ze beoefende de naaktdans. Veel mensen denken dan nu dat ze een nachtclubdanseres was, maar de naaktdans had in de jaren twintig als achtergrond de reformbeweging, waarbij naturisme een belangrijk element was. Natuurlijk was er in het nieuwe Berlijn ook een erotisch element aanwezig, maar niet bij Berber. Ze wilde ‘kunst’ maken en werd woedend bij optredens als er verkeerde opmerkingen werden gemaakt. Dat is ook haar tragiek.
Drugsgebruik zette haar aan tot een levensstijl waarbij ze vaak in het nachtleven te vinden was. Dat was ook een fenomeen van de periode, want Duitsland was de producent van drugs en die drugs werden op grote schaal gebruikt voor soldaten die getraumatiseerd van het front terug kwamen. Je kon er makkelijk aankomen. Cocaïne haalde je bij de apotheek. Pas in 1924 kwam er wetgeving, want men had geen idee van verslaving en de problematiek die daarmee samen hing. In de kunstenaarskringen waarin Berber verkeerde, was drugsgebruik een modeverschijnsel. Men sprak van een Kokainwelle (cocaïnegolf), al viel dat qua aantallen wel mee.
In hoeverre beantwoordde Anita Berber volgens u aan het culturele en sociale fenomeen van de ‘Neue Frau’ zoals dat in de jaren twintig werd gepromoot?
“Ik heb geprobeerd haar in het kader te plaatsen van de emancipatie die toen plaatsvond. Zij zelf was te extreem om als voorbeeld voor de vrouw te kunnen dienen, maar zonder de nieuw veroverde positie van de vrouwen zou ze geen carrière hebben kunnen maken. Ze was onafhankelijk, had een grote mond en bracht weinig respect op voor gezagsdragers. Dat is nogal on-Duits. Deze eigenschappen zullen geëmancipeerde vrouwen toch wel hebben aangesproken.
Ook was ze een voorbeeld voor lesbische vrouwen. Berlijn kende in de jaren twintig een grote gay community. Anita Berber is twee keer getrouwd, maar ging tussendoor openlijk relaties met vrouwen aan. Daar was ze heel open in. Niet dat ze een voorvechter van vrouwenrechten of van rechten van lesbische vrouwe was. Deze dingen waren er gewoon, dus waarom zou je daar moeilijk over doen, zo dacht ze.
In uw boek staat u uitgebreid stil bij de wijze waarop de veelbesproken artieste in Nederland werd beoordeeld. In 1926 trad ze een maand lang op in ons land. Hoe bijzonder was dat? En hoe werden haar optredens hier ontvangen?
“Behalve de Neue Frau wilde ik natuurlijk schrijven over de maand die ze hier danste. Dat is voor mij de kern van het boek. Impresario Max van Gelder had haar en haar man en danspartner Henri uitgenodigd om op te treden op zijn ’intieme kunstavonden’ . Een concept met acrobaten, zangers, drummers en moppentappers. Van Gelder had veel internationale connecties, maar de keuze voor de wilde Berber is verrassend. Nu danste Berber in het jaar daarvoor in eenzelfde context in Duitsland al niet meer naakt, dus dat stelde waarschijnlijk gerust.
De heer met den verrekijker werd in zijn hooggespannen verwachtingen deerlijk teleurgesteld: in zedelijk Amsterdam heeft Anita in zedig omhulsel slechts zeer zedig gehuppeld.
Ik vond deze liberale houding een interessante ontdekking. Het sluit aan bij wat Frits Boterman beweert in zijn boek over Nederland in het interbellum. Volgens Boterman had de Eerste Wereldoorlog Nederland gemoderniseerd. Het oude beeld was toch dat Nederland preuts en naar binnen gekeerd was, maar dat gold zeker niet voor de liberale burgerij. Dat Berber hier niet naakt danste, lag volgens mij niet aan het bekrompen Nederlandse geestelijke klimaat, want dat viel erg mee. Ze paste zich simpelweg aan. Het hele fenomeen was trouwens na 1924 niet meer in de mode. Wel in de grote Berlijnse revues, maar dat was entertainment en de dansen van Berber waren kunstzinnig.
Eind jaren tachtig werd Anita Berber herontdekt. Hoe zat dat? En heeft u een verklaring voor deze herontdekking?
“Ze werd snel vergeten en zeker in de nazi-tijd dood gezwegen. Ze stond voor alles waar de nazi’s tegen waren. In de jaren tachtig kwam er meer interesse voor excentrieke kunstenaars en je had de emancipatie van homoseksuelen. Ze was queer, dus paste in dat plaatje.
