Anna Roemers Visscher - Dichteres en glasgraveur

Bij uitgeverij WBOOKS verscheen eind 2020 het boek Gouden vrouwen met daarin compacte portretten van vierendertig opmerkelijke kunstvrouwen uit de Gouden Eeuw. Bekende namen komen aan bod (zoals Amalia van Solms, Judith Leyster en Mary Stuart) maar ook minder bekende namen komen voorbij. Zoals bijvoorbeeld Johanna Koerten die een hele nieuwe kunstvorm bedacht en met haar papierknipkunst internationale lof verwierf. Op Historiek publiceren we een biografie uit het boek over de beroemde dichteres en glasgraveerster Anna Roemers Visscher, geschreven door Annegreet Kalteren:

Sprekend glas

Met literaire bekendheden zoals Pieter Cornelisz. Hooft, Joost van den Vondel, Constantijn Huygens en Jacob Cats wisselde Anna Roemers Visscher (1584-1651) regelmatig gedichten uit. Een bescheiden deel van haar gedichten graveerde ze in glas. Het zouden de eerste voorbeelden zijn van de stippeltechniek die pas veel later in Nederland tot ontwikkeling kwam.

Portret van Anna Roemers Visscher, Pieter van der Meulen, naar Hendrick Goltzius, 1790 - 1858 — Portret van Anna Roemers Visscher, Pieter van der Meulen, naar Hendrick Goltzius, 1790 – 1858 (Rijksmuseum)

Anna Roemers Visscher beoefende de zang-, dans-, dicht- en tekenkunst. Ze kon borduren, schilderen, glas graveren en beheerste de talen Frans en Italiaans. Les in Latijn kreeg ze niet, omdat deze taal van de wetenschap destijds vrijwel alleen door mannen werd geleerd. Als dochter van een dichter kreeg ze een brede opvoeding in de kunsten die niet vanzelfsprekend was voor vrouwen uit haar tijd. Haar vader Roemer Visscher organiseerde regelmatig literaire bijeenkomsten in hun huis met als doel de Nederlandse schrijftaal te verbeteren. Gedurende deze bijeenkomsten droegen leden nieuwe gedichten voor of besprak het gezelschap bestaande werken. Dit ‘Saligh Roemers huys’, zoals Ernst Brinck het huis noemde na zijn bezoek in 1612, was het centrum van de literaire wereld in Amsterdam. Tijdens deze bijeenkomsten ontmoette Anna Roemers Visscher bekende dichters zoals Van den Vondel, Cats, Hooft, Bredero en Spieghel. Hooft en Huygens zagen haar als een vriend, net als Anna Maria van Schurman en Peter Paul Rubens. Na het overlijden van haar moeder in 1619 nam Anna het huishouden en de zorg voor haar vader en zusjes Geertrui en Tesselschade over. Ze trouwde op veertigjarige leeftijd en kreeg twee zoons.

Naast de huishoudelijke zorg hield Anna Roemers Visscher zich ook bezig met de dichtkunst. Al vanaf een jonge leeftijd vertaalde en maakte ze emblemen. Dit waren korte spreuken voorzien van een afbeelding en gedicht die bedoeld waren om de lezer een morele les te leren. Haar vroegst bekende werk is een vertaling van het Franse emblemenboek Honderd Christelijke Zinnebeelden van Georgette de Montenay. Haar kundigheid als dichter kwam pas naar voren toen ze het emblemenboek Sinnepoppen, dat haar vader in 1614 had gepubliceerd, opnieuw uitgaf. Ze verbeterde het geheel door alles opnieuw te rangschikken, nieuwe uitleggingen te schrijven, oude te verbeteren en alle prenten te voorzien van tweeregelige gedichten. Zes jaar na de eerste publicatie en kort na het overlijden van haar vader in 1620, bracht ze de tweede – en later ook de derde – versie op de markt.

‘Tiende muze’

Samen met haar zusjes zette Anna Roemers Visscher na het overlijden van hun vader de literaire bijeenkomsten in hun ouderlijk huis voort. Tijdens deze bijeenkomsten had ze kennis met en indruk gemaakt op de beroemdste dichters van de zeventiende eeuw. Veel van de gedichten die bewaard zijn gebleven, wisselde Anna Roemers Visscher uit met haar letterkundige vrienden. Deze gedichten bestonden vaak uit een wijze en vermakelijke les die in een korte en bondige stijl geschreven was. In 1619 ontmoette ze de dichter Huygens, die haar de ‘tiende muze’ en de ‘wijze Anna’ noemde en zeer onder de indruk was van haar dichttalent. Hij motiveerde haar na de dood van haar moeder om bezig te blijven met het beoefenen van de kunsten. Ze wisselde ook regelmatig gedichten uit met Hooft. Hij beschreef haar als de ‘Beroemde Vischerin’, doelend op haar inmiddels verworven reputatie.

Anna Roemers Visscher, Roemer met bloemen en het opschrift: Bella DORI gentil, Noi uaghi fiori/ Da te prendiam gli honori, 1621, Amsterdam, Rijksmuseum.

In 1622 werd Anna Roemers Visscher door Jacob Cats naar Zeeland gehaald, waar ze door hem en andere geleerden met open armen werd ontvangen. Ook bewonderde Cats haar dichtkunsten en stelde dat de nieuwe publicatie van het emblemenboek Sinnepoppen duidelijk beter was dan de originele eerste versie van haar vader. Anna Roemers Visscher had zich gepositioneerd als een bekende vrouwelijke dichter, wat destijds maar weinig vrouwen lukte.

Glasgraveur

Anna Roemers Visschers reputatie ontstond grotendeels door haar dichtkunst, maar ze heeft ook een bescheiden oeuvre als glasgraveur achtergelaten en beïnvloedde zodoende de beeldende kunsten. Omstreeks 1621 vroeg Huygens haar voor het maken van een glasgravure, wetende dat zij ook als glasgraveur erg kundig was. Door met een diamantstift kleine krassen en stippen te zetten etste ze een libelle in het groengekleurde glas (zie afbeelding). Met sierlijke krullen graveerde ze rondom de libelle de Italiaanse teksten in het glas. De tekst op het glas verwijst naar de beeldschone Doris, een koosnaam voor een vrouw genaamd Dorothea. Dorothea was Huygens eerste liefde en met dit cadeau wilde hij haar verblijden.

Als drinkglas koos Anna Roemers Visscher voor een roemer of een berkenmeier. Deze glazen waren geliefd in de zeventiende eeuw en de groene kleur van het glas maakte het gedicht extra goed zichtbaar en dus ideaal om op te graveren. Bij feestelijke gelegenheden kwamen zulke glazen uit de kast waarbij ze van hand tot hand gingen en het gezelschap er gezamenlijk uit dronk. Voor de teksten had ze zichzelf de kalligrafie eigen gemaakt, de kunst van het sierlijk schrijven. De teksten voorzag ze van gegraveerde motieven uit de natuur die ze levensecht probeerde af te beelden. Voor haar tijd zijn er geen gravures op glas bekend met naturalistische motieven. Vermoedelijk was Anna Roemers Visscher de eerste kunstenaar die naturalistische decoraties in glas graveerde.

Anna Roemers Visscher, Berkenmeier met een vlinder, een kers, een viooltje en een vlieg en het opschrift: Vincens tui, 1646, Amsterdam, Rijksmuseum (WBOOKS)

“Anna Roemers Visscher paste een techniek toe die bij glasgraveurs in Nederland pas later tot ontwikkeling kwam.”

Het meest opmerkelijke is misschien dat in een van haar gravures de stippeltechniek zichtbaar is (zie afbeelding hierboven). Een stippelgravure wordt gemaakt door het tikken van kleine stippen op het glas. Door de dichtheid te variëren, ontstaat er een lichtspel: hoe meer stippen op een bepaalde plek, hoe meer er de illusie van licht is. Op deze manier was het mogelijk om een hoog niveau van realisme te bereiken. In haar werk zien we het vroegst bekende voorbeeld van de stippelgravure op glas. Pas na de achttiende eeuw werd de techniek breed toegepast door onder andere glasgraveurs Aert Schouman, David Wolff en Frans Greenwood. Anna Roemers Visscher paste dus een techniek toe die bij glasgraveurs in Nederland pas later tot ontwikkeling kwam. Haar werk heeft enkele kunstenaars na haar geïnspireerd, maar we weten niet of deze achttiende-eeuwse glasgraveurs haar werk als voorbeeld hebben genomen. Er zijn dan ook maar vijf glasgravures van haar hand bewaard gebleven, terwijl op basis van bronnen bekend is dat ze er minstens 26 heeft gemaakt.

Faam

Naast de zorg van haar familie wist Anna Roemers Visscher bekendheid en lof te verwerven onder de grootste literaire namen van de zeventiende eeuw. Ze was een speler in het centrum van de literaire wereld in Amsterdam en haar letterkundige bijdragen waren bij de beroemdste dichters bekend. Haar faam had ze niet alleen te danken aan de dichtkunst, maar ook aan haar glasgravures. Ze was een vroege voorloper van de stippelgravure en een van de eersten die de natuur levensecht op glas graveerde. Daarmee heeft ze haar woorden voor de eeuwigheid vastgelegd.

~ Annegreet Kalteren
Afkomstig uit het boek Gouden vrouwen van de 17de eeuw

Verder lezen: Judith Leyster – Schilderes uit de Gouden Eeuw

Literatuur

– Elk, M. van, Early Modern Women’s Writing: Domesticity, Privacy, and the Public Sphere in England and the Dutch Republic, Long Beach 2017.
– Elk, M. van, ‘Female Glass Engravers in the Early Modern Dutch Republic’, Renaissance Quarterly 73 (2020), 165-211.
– Hudig, F., ‘Graveerwerk van Anna Roemers Visscher’, Oud Holland 41 (1923-1924), 175-183.
– Ritsema van Eck, P.C., Glass in the Rijksmuseum, Zwolle 1993.
– Schenkeveld-van der Dussen, M.A., ‘Anna Roemers Visscher: de tiende van de negen, de vierde van de drie’, Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden (1979-1980) 3-14.
– Schenkeveld-van der Dussen, M.A., ‘De canonieke versus de ‘echte’ Anna Roemersdochter Visscher’, Nederlandse Letterkunde 2 (1996), 228-241.
– Smit, F.G.A.M., Anna Roemers & Maria Tesselschade and their Engravings on Glass, Peterborough 1990.
– Smits-Veldt, M.B., ‘Van anekdotes tot mythen: de dochters van Roemer Visscher’, Amstelodamum, maandblad voor de kennis van Amsterdam 81
(1994), 35-42.