Anton Mussert – Leider van de NSB

Anton Mussert (1894-1946) was de leider van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog en collaboreerde met de Duitse bezetters, wat hem na de oorlog de doodstraf opleverde.

Anton Adriaan Mussert werd in 1894 in Werkendam geboren als het vierde kind van een onderwijzer. Mussert werd christelijk opgevoed en gereformeerd gedoopt.

Na de lagere school volgde Mussert een opleiding aan de Rijks-HBS in Gorinchem. In 1912 ontving hij hier zijn diploma. Mussert wilde hierna graag beroepsofficier worden, maar dat lukte niet. Anton Mussert werd afgewezen, omdat hij niet lang genoeg was. Mussert besloot hierna weg- en waterbouwkunde te gaan studeren aan de Technische Hogeschool in Delft. In 1918 slaagde hij hier cum laude voor het examen civiel ingenieur.

Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, meldde Mussert zich als vrijwilliger bij het leger. Een grote carrière maakt hij daar echter niet. Hij schopte het niet verder dan korporaal bij de vesting-artillerie. Toen Mussert last kreeg van een nierziekte werd hij bovendien afgekeurd. Mussert was dan twintig en werd thuis verzorgd door een zus van zijn moeder. Hoewel deze vrouw, Maria Witlam, achttien jaar ouder was, trouwde Mussert in 1917 met haar. Aangezien dit een zeer ongebruikelijke situatie was, moest de regering hiervoor eerst dispensatie verlenen.

Mussert werkte enige tijd bij Rijkswaterstaat en ging in 1920 als ingenieur aan de slag bij de Provinciale Waterstaat van Utrecht.

Politiek

Anton Mussert werd in 1925 voor het eerst politiek actief. Nederland had toen dan net met België een overeenkomst gesloten die onder meer regelde dat Antwerpen via een kanaal met de Rijn kon worden verbonden. Mussert snapte niet waarom Nederland dit deed en wond zich op over het feit dat de haven van Rotterdam er hierdoor een grotere concurrent bij kreeg.

Mussert richtte daarom een Nationaal Comité op. Hoewel de Tweede Kamer het zogenaamde Belgisch Verdrag goedkeurde, verwierp de Eerste Kamer het in 1927. Dit mede door de actie die Mussert met ‘zijn’ comité had gevoerd. Naar aanleiding van deze kwestie trad minister van Buitenlandse Zaken, jonkheer Herman van Karnebeek, af. Mussert werd na deze zaak benoemd tot hoofdingenieur bij de Provinciale Waterstaat.

NSB

Hoewel Mussert aanvankelijk helemaal niet opnieuw politiek actief wilde zijn, richtte hij in 1931 de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) op. Volgens Mussert moest Nederland nationalistischer worden. Daarnaast had Mussert een grote afkeer tegen allerlei bureaucratische processen die de uitvoer van plannen vertraagden of zelfs blokkeerden. Aanvankelijk was de NSB geen voorstander van de Duitse rassenleer en ook niet blij met het antisemitisme. Heel massaal liepen de Nederlanders niet weg met de NSB, maar de verkiezingen verliepen in 1935 toch opvallend. De NSB deed voor het eerst mee aan de verkiezingen voor de Provinciale Staten en kreeg 8 procent van alle stemmen.

De nationaal socialisten waren nu in een klap de op vier na sterkste partij van Nederland. Rond deze tijd begonnen tal van maatschappelijke organisaties te waarschuwen voor het ‘gevaar van het nationaal-socialisme’. Al deze waarschuwingen hadden enig effect. Tijdens de verkiezingen voor de Staten Generaal in 1937, de laatste verkiezing voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, verloor de NSB de helft van haar aanhang. Anders dan soms gedacht was Mussert overigens geen uitgesproken antisemiet. In de beginjaren van de NSB waren er zelfs joden lid van de NSB. De voorman van de Nederlandse nationaal-socialisten was in principe wel een voorstander van de ideeën van Adolf Hitler, maar hij maakte ook wat voorbehoud. Zo was hij bijvoorbeeld tegenstander van een gewelddadige revolutie en sprak hij zich uit tegen staatsabsolutisme. Maar toen hij Hitler in november 1936 voor het eerst ontmoette was hij wel zeer onder de indruk. In een reisverslag schreef hij:

“Voor het eerst in mijn leven iemand ontmoet waarvan ik de meerderheid onmiddellijk erken.”

Vanaf dat moment steunde hij Hitler in al diens keuzes.

‘Handen over elkaar’

Vlak voordat Hitler opdracht gaf Nederland binnen te vallen, sloot de Nederlandse regering enkele NSB’ers op. Onder hen ook Meinoud Rost van Tonningen (één van de meest fanatieke NSB’ers). Mussert zelf liet zijn ware gezicht zien door kort voor de inval aan te geven dat de NSB’ers die in het leger zaten de Duitsers met de armen over elkaar rustig moeten afwachten.

Anton Mussert tijdens de Tweede Wereldoorlog

Toen in Nederland de oorlog eenmaal was uitgebroken dook Mussert onder. Na enkele dagen moest Nederland capituleren en verscheen Mussert weer op het toneel. Hij presenteerde zich vervolgens als dé vertegenwoordiger van het Nederlandse volk. Hij pleitte voor de vorming van een Groot Nederland binnen het Duitse Rijk. Vlaanderen, Frans Vlaanderen en Wallonië moesten daarvan ook deel uitmaken.

Heel serieus nam de Duitse bezetter Anton Mussert en zijn plannen niet, maar hij mocht in 1941 wel de zogenaamde eed van trouw aan Hitler zweren. In 1942 werd hij ten slotte door de Duitsers erkend als leider van het Nederlandse volk.

Hoewel Mussert in Nederland graag een grote rol wil spelen – zo was hij bijvoorbeeld een groot bewonderaar van de Italiaan Benito Mussolini – lukte hem dit niet. De Duitsers zagen Mussert wel als leider van het Nederlandse volk, maar hij mocht niet veel meer dan mensen leveren voor bestuurs- en politiefuncties en in het openbaar de ‘Duitse zaak’ verdedigen. De invloed van Mussert was zeer beperkt.

Anton Mussert kwam geregeld in botsing met Meinoud Rost van Tonningen die, anders dan Mussert, vond dat Nederland moest worden opgenomen in een Groot-Germaans Rijk. Mussert wilde daarentegen juist dat Nederland een Groot Nederland werd binnen het Duitse Rijk.

Plan Frederiks

In 1942 verleende Mussert zijn medewerking aan het zogenaamde Plan Frederiks. Bepaald werd dat een groep Joden gespaard moest worden. Deze joden die, volgens de NSB’er en enkele andere medewerkers van het plan, van maatschappelijk belang waren, werden ondergebracht in Villa Bouchina in Doetinchem, een voormalige pastorie.

Mussert maakte een lijst van 64 joden, waaronder kunstenaars en oorlogsveteranen, die in aanmerking kwamen voor een plek in de villa. Deelname aan het plan was echter vrijwillig en slechts negen joden besloten naar Doetinchem af te reizen. De geboden bescherming bleek maar van korte duur. In 1943 werden de bewoners van Villa Bouchina alsnog op transport gesteld naar het Tsjechische concentratiekamp Theresienstadt.

Kort nadat Nederland in 1945 was bevrijd, werd Anton Mussert gearresteerd. Dit op 7 mei 1945 in Den Haag. Musserts broer Jo verloor al op 14 mei 1940, kort na het uitbreken van de oorlog, het leven. Jo Mussert was luitenant-kolonel in het leger, maar twee Nederlandse officieren vermoedden dat hij een verrader was en arresteerden hem. Kort hierna werd Jo Mussert doodgeschoten. Omdat nooit duidelijk is geworden of Jo Mussert inderdaad een verrader was, werd hij na de oorlog postuum in ere hersteld.

Anton Mussert na de Tweede Wereldoorlog

De leider van de NSB werd op 7 mei 1945 in Den Haag in de boeien geslagen. Om hen die tijdens de oorlog hadden ‘geheuld met de vijand’ te berechten werd de zogenaamde bijzondere rechtspleging ingesteld. Mussert verscheen op 27 en 28 november voor het gerecht en werd vanwege zijn ‘hulp aan de vijand’ en ‘pogingen Nederland onder vreemde heerschappij te brengen’ ter dood veroordeeld. Precies een jaar na zijn arrestatie werd het vonnis voltrokken. Op 7 mei 1946 werd Anton Mussert op de Waalsdorpervlakte gefusilleerd.

Opvallend detail is dat de jurist Mr. J. Zaaijer de doodstraf eiste tegen de NSB-leider. Eerder richtte Anton Mussert onder meer samen met deze jurist het Nationaal Comité op dat zich succesvol verzette tegen de invoering van het Belgisch Verdrag.

Acht dagen voor zijn ter dood veroordeling (20 november 1945) schreef de oud NSB-leider vanuit de Scheveningse gevangenis nog een brief aan toenmalig minister-president Wim Schermerhorn. Hij beweerde in deze brief dat hij een grote uitvinding had gedaan en die graag met de Amerikaanse president Harry Truman wilde delen. Mussert was tijdens zijn studietijd bevriend geweest met Schermerhorn en hoopte dat deze hem kon helpen in contact te komen met Truman. Schermerhorn ging er echter niet op dit verzoek in.