Arianisme – ‘Christus is niet wezensgelijk aan de Vader’

Het arianisme is een stroming in het christendom die zijn naam ontleent aan de theoloog Arius (ca. 250-336). Kernpunten van deze geloofsleer zijn dat heilige drie-eenheid of triniteit niet wordt erkend en dat de Zoon (Christus) niet eeuwig is en niet van dezelfde essentie of substantie als God de Vader.

Arius (of Areios), een vermoedelijk uit Libië afkomstige priester in Alexandrië en een leerling van Lucianus van Antiochië, stelde dat Christus niet ‘wezensgelijk’ is aan de Vader (God). Volgens de vroege theoloog moet Christus aangemerkt worden als een schepsel en is hij, net als de Heilige Geest, ondergeschikt aan de Vader, aan wie hij als enige een goddelijke status toekende. De theoloog bouwde daarmee enigszins voort op het werk van de belangrijke theoloog Origenes (ca. 185-254).

Arius had een monotheïstisch uitgangspunt en stelde dat God één in wezen en persoon was: ondeelbaar, eeuwig en bestaand uit zichzelf. Hij is volgens hem echter niet altijd Vader geweest. Christus werd volgens Arius uit het niets geschapen en bestond dus niet vóór alle tijden. Hij is daarmee ook niet eeuwig. De theoloog zei ooit:

Er was een tijd waarin de Zoon er niet was.

Onterecht wordt wel eens beweerd dat Arius Christus hiermee enkel als een goed mens beschouwde die leefde naar de wil van God. Dat is een misvatting. De theoloog beschouwde Christus namelijk wel degelijk als de Zoon van God en het allerhoogste schepsel. Hij sprak van de Logos, ofwel het Woord van God. Ter ondersteuning van zijn scheppingsclaim verwees hij vaak naar Spreuken 8 waarin de Wijsheid zichzelf presenteert:

De HEER heeft mij vóór al het andere geschapen, toen Hij zijn scheppingswerk begon, was ik zijn eersteling. Ik ben in het begin gemaakt, nog voor alles er was, nog voor de aarde vorm kreeg. Spreuken 8:22-23 (NBV21)

Concilie van Nicea

De opvatting van Arius druiste in tegen de leer van de drie-eenheid die stelt dat het wezen van God bestaat uit drie wederzijds verbonden entiteiten: Vader, Zoon en Heilige Geest. Arius lag al snel overhoop met zijn bisschop Alexander die niets van het arianisme moest hebben en twee synodes bijeenriep om de leer te veroordelen. Arius zelf weigerde zich aan het oordeel van de synodes te onderwerpen en werd geëxcommuniceerd. Daarmee was de zaak echter nog lang niet afgedaan.

De ‘ketterse leer’ van het arianisme werd, ondanks de besluiten van de synodes, nog altijd door verschillende gelovigen aangehangen en zorgde daarmee naar verloop van tijd voor grote theologische tweespalt. Arius werd onder meer gesteund door zijn oude vriend Eusebius van Nicomedia, de man die de Romeinse keizer Constantijn de Grote doopte. In een poging de eenheid te bewaren riep deze keizer in het jaar 325 alle bisschoppen in Nicea bijeen voor de allereerste oecumenische kerkvergadering.

Tijdens dit beroemde Concilie van Nicea werd de zogenoemde tweenaturenleer vastgelegd. Daarmee werd verklaard dat Christus zowel volledig menselijk als volledig goddelijk is. De stelling van Arius, dat Christus geschapen is, werd daarmee officieel weerlegd. De Kerk stelde expliciet dat Christus homo-ousios (‘van hetzelfde wezen’) als de Vader is en maakte de leer van de goddelijke drie-eenheid tot een officieel dogma. Een belangrijk fragment uit de geloofsbelijdenis die tijdens dit concilie werd vastgelegd luidt als volgt:

Ik geloof in één God de almachtige Vader
Schepper van hemel en aarde, van al wat zichtbaar en onzichtbaar is.
En in één Heer, Jezus Christus,
eniggeboren Zoon van God,
vóór alle tijden geboren uit de Vader.
God uit God, licht uit licht, ware God uit de ware God.
Geboren, niet geschapen, één in wezen met de Vader,
en door wie alles geschapen is.

Om definitief af te rekenen met de leer van de arianen werd daar de volgende explicete tekst nog aan toegevoegd:

Wie echter beweren: ‘Er was eens een tijd dat Hij (de Zoon) niet bestond’ en ‘Voordat Hij geboren werd, bestond Hij niet’ en ‘Hij is uit het niets geworden’ of wie zeggen: ‘God is van een andere substantie of wezen’ of ‘Hij is geschapen of veranderlijk’, hen vervloekt de katholieke Kerk (hos anathematizat catholica Ecclesia).

Athanasius

Ondanks deze duidelijke veroordeling van het arianisme bleef de stroming, mede dankzij de steun van de keizer Constantius II (317-361), hierna nog geruime tijd invloedrijk, zeker in Constantinopel.

Een vurig bestrijder van het arianisme in deze jaren was bisschop Athanasius van Alexandrië die de besluiten van Nicea met hand en tand verdedigde en zo nauw betrokken raakte bij de zogeheten ariaanse twisten. Ondanks Nicea waren er echter ook veel kerkleiders die de leer van Arius (deels) omarmden en onder meer in conflict raakten met Athanasius. Pas rond het jaar 380 werden de aanhangers van de leer door de orthodoxe theoloog Gregorius van Nazianze voor het eerst aangeduid als ‘arianen’. Dit tot groot ongenoegen van bisschoppen die zich wel (enigszins) konden vinden in Arius’ leer, maar niet als diens volgelingen te boek wilden staan.

Tijdens het Eerste Concilie van Constantinopel, in het jaar 381 bijeengeroepen door keizer Theodosius I, stond het arianisme opnieuw op de agenda. De leer werd toen nogmaals expliciet veroordeeld.

In de eeuwen hierna hield het arianisme buiten het rijk desondanks nog langere tijd stand, met name onder de pas gekerstende Germaanse volken. De vierde-eeuwse Visigotische bisschop Wulfila was een bekend verspreider van het arianisme onder de Gotische stammen. Na de bekering van de Frankische koning Clovis in 496 was het stilaan gedaan met de stroming.

Unitarisme

Het unitarisme, een christelijke stroming die vanaf de zeventiende en achttiende eeuw, mede onder invloed van de Verlichting, aan aanhang won, voert in zekere zin terug op het arianisme. Unitariërs verwerpen de leer van de drie-eenheid en benadrukken de eenheid of enkelvoudigheid van God. Jezus wordt door aanhangers van deze stroming vaak beschouwd als een menselijke, door god geïnspireerde leraar.

Boek: Studies of Arianism

Bronnen ▼