Solidariteit tussen rijk en arm was in de Middeleeuwen, net als tegenwoordig, geen vanzelfsprekende zaak. Historica Anita Boele heeft in haar proefschrift, getiteld Leden van één lichaam, de motieven en opvattingen onderzocht van wereldlijke en religieuze overheden in de Middeleeuwen en hoe deze instanties mensen aanspoorden tot liefdadigheid.
Zoals de naam van het project duidelijk maakt, staan vooral steden centraal. Boele heeft ervoor gekozen om de steden Den Bosch, Haarlem en Deventer als casestudies uit te lichten, omdat het bronnenmateriaal over deze steden divers is en deelonderzoek mogelijk maakt.
Het onderzoek concentreert zich op het tijdvak 1300-1650. De klemtoon ligt vooral op ‘de lange zestiende eeuw’ (1450-1650), die vanwege de Reformatie en het humanisme vermoedelijk de nodige beweging kende op het gebied van armenzorg.
Relevantie
De historiografie stelt dat zich in de lange zestiende eeuw een breuk voordeed in de armenzorg en liefdadigheid in Nederland. In recenter onderzoek is de dramatiek van deze breuk gerelativeerd. Boele gaat een klein stapje verder door, uitgaande van een langetermijnperspectief, de zestiende eeuw ‘niet zonder meer als overgangsperiode’ te beschouwen, maar eerder de continuïteit te beklemtonen.
Het bronnenmateriaal dat Boele geraadpleegd heeft om dit doel te bereiken, is divers en varieert van zogenoemde ‘spiegels’ (religieuze basisteksten en -regels voor leken), teksten van moderne devoten en materiaal van rederijkers, tot een keur aan secundair historiografisch materiaal.
Grote lijnen
Leden van één lichaam bestaat uit drie delen, die elk afsluiten met een casestudy. Deel 1 gaat over barmhartigheid als religieuze en burgerlijke plicht en eindigt met een casestudy over Den Bosch. Deel 2 behandelt exemplarische typen van weldoeners en hun tegenpolen. Dit deel loopt uit op een deelstudie over Haarlem. In het derde gedeelte staan denkbeelden over armenzorg centraal. Dit deel sluit af met een casestudy over Deventer.
Conclusies
Boeles hoofdconclusie luidt dat er in de periode 1400 tot 1650 sprake was van veel maatschappelijke veranderingen – denk alleen al aan boekdrukkunst, humanisme, de Reformatie of de Renaissance. Binnen deze dynamiek kenmerkte de armenzorg zich door een vermenging van oude en nieuwe ideeën en liet zij een grote mate van continuïteit zien. Zelf verwoordt de auteur het zo:
“In de drie delen zijn enkele grote lijnen getrokken, waarbij noties, metaforen en persoonstypen gekwalificeerd werden als laatmiddeleeuws of humanistisch, katholiek of protestant. Uit de casestudies is naar voren gekomen dat de grenzen tussen deze begrippen niet altijd scherp te trekken zijn en dat ogenschijnlijk tegenstrijdige denkbeelden en praktijken op het niveau van individuele gelovigen gecombineerd werden (…) In de praktijk van alledag zal een dergelijke vermenging of hybridisatie van oude en nieuwe activiteiten zich veel vaker hebben voorgedaan.” (p.328)
Deze conclusie is teleurstellend algemeen en roepen bij mij enkel(e) vragen op. Heeft een ogenschijnlijke vermenging van ideeën niet evenzeer te maken met onze hedendaagse definitie van historische begrippen en onze geprojecteerde ideeën en visies op een ander verleden? Hoe was het gesteld met de armenzorg op het platteland? Was deze net zo onveranderlijk als de zorg in een urbane context? Hoe representatief zijn de drie casestudies over Deventer, Haarlem en Den Bosch voor andere steden in de Nederlanden? Wat was de invloed van allerlei (pest)epidemieën, hongersnoden en oorlogen, maar ook de krachtige individualisering vanaf de zestiende eeuw op de armenzorg? Hebben deze echt niet geleid tot duidelijk aanwijsbare cesuren?
Bekijk dit boek bij:
