Averroës – Spaans-Berberse filosoof

Samen met Aboe Al-Farabi (ca.870-950), Avicenna (ca.980-1037) en Al-Ghazali (1058-1111) valt de Spaans-Berberse filosoof, jurist, medicus en astronoom Averroës (1126-1198) in de categorie ‘grootste Oosterse filosofen uit de geschiedenis’. Wie was Averroës, ook wel Ibn Rushd genoemd, en wat was de kern van zijn filosofie?

Context: de ‘Gouden Jaren van de islam’

Averroës, een islamitische filosoof die vermoedelijk Berbers en niet Arabisch was, is vooral bekend geworden als ‘Vader van de Verlichting in Oost én West’. Meerdere onderzoekers bestempelen hem als grondlegger van het secularistische gedachtegoed in West-Europa en noemen hem daarom…

“…een van de spirituele vaders van Europa.”

Averroës vormt een voorbeeld van een filosoof uit de geschiedenis van de islam die openstond voor kritiek op deze religie en deze wilde vernieuwen door de islam in overeenstemming te brengen met het gedachtegoed van de filosofie van Aristoteles uit de Griekse Oudheid. Het denken over de rede (ratio) stond centraal in zijn ideeënvorming.

De filosoof Averroës verspreidde zijn gedachtegoed in een tijd die wel de ‘Gouden Jaren van de islam’ zijn genoemd, van de negende tot twaalfde eeuw. In deze tijd bloeiden in de Arabische gebieden de wetenschappen, zoals de filosofie, cartografie, wiskunde, geneeskunde, mystiek en bouwkunst. Aan de bloeitijd van de islamitische wetenschappen kwam een einde in de twaalfde en dertiende eeuw, vooral door de invallen van de Mongolen onder leiding van Dzjengis Khan (ca.1162-1227) en diens nakomelingen. Zo veroverden de Mongolen onder meer Bagdad (1258) en Aleppo (1259). Maar ook de Kruistochten (1095-1291) droegen bij aan de neergang van de Arabische wereld in de twaalfde en dertiende eeuw.

Het leven van Averroës

Averroës kwam ter wereld in Córdoba, in het huidige Spanje, op 14 april 1126. Andalusië was toen in handen van de Moren, zoals de islamieten in dat gebied heetten. Averroës ontwikkelde zich tot een intelligent en veelzijdig persoon, met veel interesse voor wetenschap in het algemeen en de filosofie van Aristoteles in het bijzonder.

Averroës was niet alleen actief als denker, hij werkte sinds 1169 ook als lijfarts van de kalief Aboe Yaqoeb Yoessef in Marrakaech. Deze Yakoeb was namelijk onder de indruk geraakt van Averroës medische geschrift Al-Kulliyat (De volledige, ca.1160) en bleek net als Averroës erg geïnteresseerd te zijn in filosofie en geneeskunde.

Vanaf 1182 was Averroës, in navolging van zijn grootvader en vader, opperrechter (opperkadi) in Córdoba. Eerder al, vanaf 1160, trad hij op als kadi (rechter) in Sevilla.

Averroës reisde tijdens zijn leven veel heen en weer tussen Córdoba en Marrakech. Hij overleed op 10 december 1198 in Marrakech in het tegenwoordige Marokko.

Kern van Averroës’ filosofie

Averroës schreef naast zijn medische encyclopedie De volledige meerdere belangrijke filosofische werken, waaronder liefst 38 kortere en langere commentaren op de Griekse filosoof Aristoteles. Zijn hoofdwerk was Tahafut al-Tahafut, vertaald Wartaal van de Verwarden of Onsamenhangendheid der onsamenhangendheden, waarin hij de werken van de filosoof Hamid Al-Ghazali bestreed. El-Ghazali stelde dat filosofen zich schuldig hadden gemaakt aan ketterij. Averroës hoofdstelling was dat godsdienst (islam) en filosofie (Aristoteles) goed samen konden gaan, iets dat hij ook betoogde in een ander werk, de Fasl al-Maqaal (De definitieve verhandeling of Het beslissende traktaat). De Koran rechtvaardigde filosofie, zo stelde hij met een beroep op Soera 16.125:

“Roep op tot de weg van uw Heer door wijsheid (hikma) en door welwillende vermaningen, en als je redetwist, gebruik dan het schoonste betoog.”

Waar de Koran niet overeenstemde met de filosofie, zo stelde Averroës, moest de tekst van de Koran allegorisch worden gelezen. Want de Koran bevatte volgens hem geen fouten en er bestaat geen ‘leer van dubbele waarheid’.

Naast de werken van El-Ghazali, bestreed Averroës ook de opvattingen van de filosoof Al-Farabi (ca.872-950) en Avicenna.

Averroës stelde dat ‘gewone’ mensen niet in staat waren om de Koran en filosofische werken te interpreteren. Dat mochten alleen geleerde mannen cq. specialisten doen. Deze gedachte is nog steeds invloedrijk binnen de islam, waar doorgaans alleen (mannelijke) imams en moefti’s, als ‘geleerde mannen’, de geloofsteksten invullen en uitleggen.

Invloed van Averroës: enkele hoofdlijnen

Jacob Anatoli vertaalde Averroës werken uit het Arabisch in het Hebreeuws in de dertiende eeuw. Hierdoor kreeg Averroës gedachtegoed grote invloed op de joodse filosofie (onder meer Maimonides, 1135-1204). Ook was er een sterke beïnvloeding op de christelijke filosofie van de Middeleeuwen, zoals op het denken van de theoloog Thomas van Aquino en diens scholastiek en rationale geloofsbenadering.

Verder zijn mystieke stromingen binnen de islam (onder andere rond Al-Soehrawardi, ca. 1120-1191) beïnvloed door Averroës’ filosofie. Latere filosofen uit de islamitische wereld, zoals Ibn Chaldoen (1332-1406), lieten zich ook door hem inspireren. Maar uiteindelijk bleef de invloed van Averroës op het islamitische filosofische denken behoorlijk beperkt. In het Oosten had de conservatievere filosofie van El-Ghazali veel meer invloed in de Middeleeuwen, althans in de islamitische wereld, en ook erna. El-Ghazali wordt door veel islamieten nog steeds als zeer gezaghebbend beschouwd.

Wel had Averroës’ filosofie een vergaande invloed op het rationele denken in Europa en onder meer op het denken tijdens de late Middeleeuwen, de Renaissance, de Reformatie en de Verlichtingsfilosofie van Immanuel Kant (1724-1804). Op Filosofie.nl lezen we hierover de volgende interessante constateringen (citaat):

“Anke von Kügelgen noemde hem in haar boek ‘Averroes & Die Arabische Moderne: Ansatze Zu Einer Neubegrundung Des Rationalismus Im Islam’ zelfs ‘de vader van de Europese Renaissance en van de Verlichting’. Dit is wat kort door de bocht maar de ideeën van Averroes inspireerden wel het rationalisme van Thomas van Aquino, zijn geschriften werden gelezen aan de eerste Europese universiteiten en inspireerden de eerste empirische denkers in de dertiende eeuw (denk aan Roger Bacon, een van de eerste voorstanders van de moderne wetenschappelijke methode).”

Filosofie.nl vervolgt…

“De ideeën van Averroes over een rationele filosofie en een theologie gebaseerd op de Schriftuur hebben invloed gehad op de Europese Renaissance en later de Reformatie. Hij heeft inderdaad bijgedragen tot het humanistisch denken en indirect ook tot de Verlichting en de moderniteit. Al zal het nog zeshonderd jaar duren alvorens Kant zijn beruchte uitspraak ‘Sapere Aude’ deed. ‘Durf je van je eigen verstand te bedienen’. Het is een oproep die gezien het toenemende fanatisme van de voorbije jaren en dagen – niet in het minst aan de kant van de islamitische fundamentalisten – actueler is dan ooit. In die zin is de vernieuwde aandacht voor het werk van Averroes heel belangrijk, zowel voor de moslims als voor de westerlingen.”

Boek: Geloof en wetenschap in de islam – Averroes

Bronnen ▼