Fantoomterreur

Op 3 januari 1848 liep een Oostenrijkse kapitein in Milaan op straat een sigaar te roken toen die plotseling uit zijn mond werd geslagen. ‘Dit betekende oorlog’, stelt Adam Zamoyski als vanzelfsprekend vast in zijn boek ‘De fantoomterreur – Revolutiedreiging en de onderdrukking van de vrijheid, 1789-1848’. Dat zal niemand meer verbazen die in deze ‘baksteen’ tot pagina 542 is gevorderd.

‘Zwei Männer in der Betrachtung des Mondes’ (1819), schilderij van Casper David Friedrich. Dit soort beelden verontruustte de Pruisische politie, want de mannen waren gekleed in de Altdeutsche Tracht en waren dús wellicht bezig een complot te smeden.

De Milanezen waren in 1848, met grote tegenzin, onderdanen in de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije. Italië bestond nog niet; de Italiaanse staatsvorming zou pas in 1861 beginnen. In september 1847 hadden de Milanese burgers in een vlaag van patriottisme massaal besloten met roken te stoppen; zij wilden de Oostenrijkse staatskas niet langer spekken. Oostenrijk nam wraak door enorme hoeveelheden rookwaar naar de troepen te sturen en die in groepjes van drie de straat op te sturen met de opdracht de burgers de rook in het gezicht te blazen. Rellen waren het gevolg; op een gegeven moment waren er twee doden en honderden gewonden. Toen werd die kapitein vernederd en dat lokte inderdaad onlusten uit, die op 12 januari begonnen in Palermo, de aandacht trokken van het ‘uitschot van de stad en de bandieten uit de omgeving’, zich naar Napels verspreidden en het Koninkrijk van de Beide Siciliën in beroering brachten. Koning Ferdinand van Oostenrijk zond geen hulp. Het bevestigde de Oostenrijkse staatsman Klemens von Metternich, die een zwaar stempel drukte op de politieke ontwikkelingen van de eerste helft van de negentiende eeuw, in zijn overtuiging:

“Europa wordt overspoeld door een samenzwering van de subversieve partij die tegen de wettige bestaande orde is, waarvan Oostenrijk, zoals iedereen weet, de enige ware verdediger is, en daarom hebben de opruiers ons land als doelwit van hun aanvallen gekozen.”

1848 zou inderdaad de geschiedenis in gaan als een Revolutiejaar, dat Europa op zijn grondvesten deel schudden, maar waarin uiteindelijk alleen de Franse monarchie het veld moest ruimen, terwijl er verder niet eens zo veel gewijzigd werd. Wel veranderde koning Willem II in het Koninkrijk der Nederlanden in één nacht van conservatief naar liberaal en maakte daarmee de grondwet van Thorbecke mogelijk die de politieke macht van de Koning verplaatste naar het parlement, maar Nederland komt in het boek van Zamoyski nauwelijks voor. Hij beschrijft – zeer uitvoerig – de fantoomterreur die zich tussen 1789 en 1848 ontwikkelde in met met name Frankrijk, Engeland, Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Rusland.

Franse revolutie

De bestorming van de Bastille in Parijs op 14 juli 1789, en daarmee de Franse revolutie, kwam voor de bezittende klasse als een enorme verrassing. De gevolgen waren voor hen verschrikkelijk. De absolute monarchie die Frankrijk drie eeuwen had bestuurd kwam ten val. De macht en privileges van de geestelijkheid en de adel werden massaal teruggedrongen. De oude principes werden vervangen door vrijheid, gelijkheid en broederschap met terreur als uiterste consequentie.

Toen kwam Napoleon Bonaparte, die van 1804 tot 1815 keizer der Fransen was en in het eerste decennium van de negentiende eeuw een groot deel van Europa onder Frans gezag wist te brengen. De mislukte veldtocht naar Rusland in 1812 kwam hem op verbanning naar Elba te staan, maar hij ontsnapte en kwam terug, totdat hij na ’de honderd dagen’ op 18 juni 1815 zijn Waterloo vond. Meer dan een kwart eeuw was Europa in alle staten van verwarring geweest.

De moord op de hertog van Berry in februari 1820 door een anti-monarchist. De Europese leiders maakten er een centraal geleide samenzwering van.

Enorme verwarring

‘Dat nooit meer’, dachten de oude krachten die eindelijk weer ruimte zagen voor een restauratie van hun vertrouwde structuren op de puinhopen die revolutie en het Europese overheersingsplan van Napoleon hadden achtergelaten. Adam Zamoyski vat de gevolgen samen in zijn inleiding:

“De Franse revolutie had het fundament bedreigd van de gehele sociale orde en van alle politieke structuren in Europa. De revolutie had een doos van Pandora geopend, gevuld met grenzeloze mogelijkheden en verschrikkingen: het heilige werd ontheiligd, de wetten vertrapt, een koning en een koningin waren op gerechtelijke wijze vermoord en duizenden mannen, vrouwen en kinderen waren zonder enige reden afgeslacht of door de guillotine gedood. Terwijl de subversieve ideeën van de revolutie over Europa en zijn koloniën spoelden, vielen tijdens de vijfentwintig jaar durende oorlog die volgde tronen omver, gingen staten ten onder en werden talloze instituties ondermijnd.

De reorganisatie van het continent door degenen die in 1815 over Napoleon hadden gezegevierd was bedoeld om dit alles ongedaan te maken. De terugkeer naar een sociale orde die was gestoeld op troon en altaar had tot doel de oude christelijke waarden in ere te herstellen. Het Concert van Europa, een wederzijds pact tussen de leiders van de grote mogendheden, was bedoeld om ervoor te zorgen dat dergelijke dingen nooit weer konden gebeuren.
Toch werden de daaropvolgende decennia beheerst door de vrees dat de revolutie nog voortleefde, en op elk moment opnieuw zou kunnen uitbreken. Brieven en dagboeken uit die tijd (…) getuigen van een haast pathologische angst voor duistere krachten, die bezig waren het morele weefsel waarop die orde gebaseerd was, te ondermijnen.”

Geen rustig moment meer

Een document met ‘geheimschrift’. Dergelijke bedenksels werden in grote hoeveelheden geproduceerd door informanten die naar de hoeveelheid van de door hen geleverde informatie werden betaald en liggen in grote mate in Franse politiearchieven opgeslagen.

De samenleving na Napoleon werd gekenmerkt door angst. Angsten van de machthebbers, die vreesden elk ogenblik opnieuw uit hun paleizen te worden gegooid en daarom niemand meer vertrouwden. De onberekenbare bevolking moest nauwlettend in de gaten worden gehouden en die werd daardoor zelf steeds banger voor de politie, die steeds meer volmachten kreeg. Daarnaast werd een geheime politie ontwikkeld, die zijn nut nadrukkelijk wilde bewijzen en veel complotten ontdekte; als er niets gebeurde – behalve met de verdachten – dan was dat omdat ze bijtijds waren verijdeld.

Gewone politieke onrust vanwege de wantoestanden waardoor de negentiende-eeuwse maatschappij toch al werden gekenmerkt, werden gretig gepromoveerd tot politiek verzet met als doel de machthebbers een kopje kleiner te maken.

Kenmerkend was de situatie die ontstond na de uitbarsting van de vulkaan Tambora in Indië in 1815; waarschijnlijk de zwaarste ter wereld in 10.000 jaar. Die had eerst fantastische zonsondergangen als gevolg, maar daarop volgde in 1816 een ‘jaar zonder zomer’. De oogsten mislukten massaal, hongersnood was het gevolg en daardoor ontstonden in heel Europa voedselrellen. Ook die sterkten de machthebbers in hun overtuiging dat het volk op het punt stond hun paleizen te bestormen. ‘De fantoomterreur’ staat bol van dat soort verhalen, die zich in alle grote landen afspeelden.

Die angst, voor dramatische veranderingen als gevolg van ongrijpbare ontwikkelingen die in gang werden
gezet door geheime genootschappen die elk moment toe zouden kunnen slaan leidden tot ‘fantoomterreur’; het onprettige gevoel van fantoompijn dat iemand met een geamputeerd ledemaat voelt ‘in het lichaamsdeel dat er niet meer is’ en dat in dit geval leidde tot terreur om te voorkomen dat die pijn zich nooit meer zou kunnen herhalen. De gevolgen waren enorm en die verdwenen niet meer. Zamoyski stelt kernachtig vast:

“Er was nooit een grote samenzwering geweest (…), maar de macht van de onderdrukking had een gouden kans gekregen om stevig in het zadel te komen en de politie zou nooit meer verdwijnen.”

Britse cartoon waarop gezagsgetrouwe demonstranten voor grondwetsherziening in verband werden gebracht met de Cato Street-samenzwering van 1820 die tot doel had de premier en andere leden van zijn kabinet te vermoorden.

Verlichting

Op het ogenblik wordt de Verlichting gezien als één van de pijlers onder de westerse beschaving en als één van de verworvenheden die de Franse revolutie in gang heeft gezet. Er kwam ruimte voor individualisering, emancipatie, feminisme, secularisering en globalisering. Het gelijkheidsbeginsel kwam in discussie, de mensenrechten werden afgekondigd en daar hoorden burgerrechten bij.

Maar dat was in de negentiende eeuw een gruwel in de ogen van de machthebbers na Napoleon. Die wilden terug naar het overzichtelijke verleden en stelden, individueel en gezamenlijk, alles in het werk om de nieuwlichterijen terug te dringen. Zamoyski vat zijn uitvoerige beschrijvingen van fantoomterreur in alle varianten uiteindelijk samen:

“Al vanaf het begin jaren negentig van de achttiende eeuw misleidden en onderdrukten het Britse kabinet, de Habsburgse monarchie en de leiders en ministers van Rusland, Pruisen en vrijwel elke andere staat in Europa de volkeren waarover zij regeerden, waarbij zij zich beriepen op een bepaalde dreiging die ze nooit werkelijk konden aantonen. In sommige gevallen lijken ze er echt in geloofd te hebben, in andere overduidelijk niet. Meestal lijken ze in dat grijze gebied van zelfmisleiding verkeerd te hebben, waarin politici uit eigenbelang alles wat ze hebben verzonnen ook echt gaan geloven. Maar of ze nu geloofden in die dreiging of niet is uiteindelijk niet van belang: het kwaad was geschied.”

Doodsbenauwd

De overwinnaars van Napoleon begonnen met vereende krachten aan het herstel van de oude orde. Ze onderdrukten iedere oppositie en openden de jacht op vermeende samenzweerders. Ze voedden hun angsten door in de gekste complottheorieën te geloven en zochten het antwoord in een ongerichte vervolging door politiespionnen en met de bajonet. Ze onderdrukten iedere oppositie en openden de jacht op vermeende samenzweerders.

Het leidde volgens Zamoyski tot een totale ontwrichting van het sociale leven. ‘Dat leek verwikkeld in een permanent conflict tussen de bevoorrechten en de sociaal zwakkeren’. De rijke en invloedrijke klassen, veilig verstopt in hun ivoren torens, voelden zich belegerd door een gewelddadige, anarchistische meute arme drommels die aangevoerd werd door krankzinnige terroristen die de ivoren torens wilden bestormen en de sociale orde wilden verstoren. ‘Sindsdien heeft dit idee de Europese en wereldwijde politieke discussie altijd dwarsgezeten’.

Prins Klemens Wenzel von Metternich (1773-1859), kanselier van Oostenrijk tot hij in 1848 op de vlucht werd gedreven, was één van de toonaangevende figuren in de eerste helft van de negentiende eeuw. Hij was er van overtuigd dat er een omvangrijke, mondiale samenzwering bestond met het doel in de gehele wereld tronen en altaren omver te werpen. Hij was vastbesloten deze samenzwering tot aan zijn dood te bestrijden met draconische tegenmaatregelen.

Zamoyski stelt dat hij tijdens zijn bestudering van de ontwikkelingen in de eerste helft van de negentiende eeuw werd geconfronteerd met recentere ‘voorbeelden van het opwekken van angst bij de bevolking’: voor kapitalisten, bolsjewieken, Joden, fascisten en islamisten.

“Die angst bleek nuttig te zijn voor de mensen met macht en heeft, door middel van maatregelen die bedoeld waren om het individu tegen de vermeende dreiging te beschermen, geleid tot beperkingen van zijn vrijheid.”

Hij heeft ervan afgezien in zijn tekst ‘parallellen te trekken tussen prins Metternich en Tony Blair, of tussen George W. Bush en de Russische tsaren’. Dus geeft hij ook geen verwijzingen naar de gepropageerde islamisering van Nederland.

‘Nog afgezien van de anticlimax die hiermee gepaard zou gaan, had ik het gevoel dat het voor de lezer leuker zou zijn als ze hun eigen parallellen konden trekken’.

En die zijn er; lees de krant maar.

Uitvoering

De historicus Adam Zamoyski, van Poolse afkomst, geboren in New York maar meestal woonachtig in Engeland, schreef eerder boeken over Napoleon en de Franse revolutie. Zijn bestudering van de fantoomterreur heeft geleid tot een omvangrijk, indrukwekkend boek, dat een ontluisterend beeld geeft van de onzekerheden en de angsten van de ‘oude’ machthebbers die na Napoleon hun oude posities probeerden te heroveren en vooral ook te behouden. De 607 pagina’s dikke pil beschrijft uitvoerig hoe de machthebbers in met name Engeland, Frankrijk, het ontluikende Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Rusland hun fantomen bestreden door middel van de onderdrukking van de vrijheid.

De fantoomterreur - Adam Zamoyski — De fantoomterreur – Adam Zamoyski

De uitwerking van de zeer interessante materie had echter veel duidelijker gekund. De tekst begint op pagina 14 linksboven en kabbelt monotoon door tot het eerste kwart van pagina 568, alleen onderbroken door dertig hoofdstukken met cryptische aanduidingen als ‘Angst’, ‘Paniekbeleid’, ‘De morele orde’, ‘Germanomanie’, ‘Synagogen van Satan’, ‘De hertog van Texas’ en ‘De duivel op het oorlogspad’, zonder dat duidelijk is waar het dan over gaat en waar en wanneer de episode zich afspeelt. Tussenkoppen worden nergens gebruikt, verduidelijkende kadertjes komen niet voor. De (fraaie) illustraties (wel met duidelijke bijschriften) zijn verzameld in een enkel katern en dienen nergens tot verduidelijking van de beschreven situatie. Twee niet zo duidelijke kaarten geven Europa weer in 1795 (Franse revolutie) en 1815 (Waterloo), maar het revolutiejaar 1848 ontbreekt.

Dat hoeft allemaal geen bezwaar te zijn als het boek een pageturner is die zich moeilijk weg laat leggen. En dat is ook nog best mogelijk, voor wie tenminste niet de weg kwijtraakt in de geschiedschrijving van en tussen vijf landen, met tientallen hoofdpersonen en honderden organisaties, partijen en begrippen. Zamoyski is er in geslaagd een indrukwekkend boek af te leveren waarin de vaak onbekende en tot nu toe in ieder geval onderbelichte fantoomterreur die Europa in zijn greep hield na de val van Napoleon, gedetailleerd en boeiend wordt beschreven.

Boek: De fantoomterreur – Adam Zamoyski