Blaise Pascal (1623-1662) – De filosoof van het ‘Godsbewijs’

De Franse theoloog en filosoof Blaise Pascal (1623-1662) is vooral bekend geworden vanwege zijn pragmatische Godsbewijs. Maar daarnaast wordt hij ook gezien als een geniale wis- en natuurkundige. Zo leidde de ‘Wet van Pascal’ in de natuurkunde – druk die men op een vloeistof oefent, gaat in alle richtingen met dezelfde grootte voort – tot de ontdekking van het luchtledige. En in de wiskunde is de ‘Driehoek van Pascal’ nog steeds bekend.

Jeugd van Blaise Pascal

Blaise Pascal had een moeilijke jeugd. Hij zag het levenslicht op 19 juni 1623 in Clermont in de Franse Auvergne. Zijn vader was belastingambtenaar. Al op jonge leeftijd had Blaise Pascal een broze gezondheid en werd hij ernstig ziek. Toen Blaise drie jaar was overleed zijn moeder, waarna zijn vader de opvoeding en het onderwijs van Blaise Pascal en zijn twee zussen voor zijn rekening nam.

De jonge Blaise Pascal kreeg een katholieke godsdienstige opvoeding. In zijn jonge jaren bleek hij een wiskundig genie te zijn. Hij wist zelfstandig enkele stellingen van Euclides over de geometrie te ontdekken en doorgronden. Later bewees Pascal met zijn Wet van Pascal op experimentele wijze het bestaan van luchtledigheid. Ook onderscheidde hij zich op wiskundig gebied door samen met zijn vader een rekenmachine uit te vinden, die bekend is komen te staan als de Pascaline. Deze rekenmachine werd ontwikkeld tussen 1642 en 1644, was een van de eerste mechanische rekenmachines ooit en wordt door historici wel gezien als en van de eerste voorlopers van de computer.

Blaise Pascal en het jansenisme

Het leven van de familie Pascal veranderde godsdienstig, toen de vader een ongeval kreeg waarna hij maandenlang verzorgd moest worden. Hierdoor kwamen ze onder invloed van de godsdienstige beweging van het jansenisme. Deze katholieke godsdienstige stroming, met als centrum het klooster Port-Royal in Parijs, hoorde bij de beweging van de contrareformatie. De Rooms-Katholieke Kerk bestreed het jansenisme vanwege bepaalde protestantse invloeden, zoals de leer van Augustinus dat de mens alleen door Gods genade bevrijd kan worden van de zonde en daarin zelf geen rol speelt. Verder streefden ze een ascetische levenswijze na, verwierpen ze de pauselijke onfeilbaarheid en Maria’s Onbevlekte Ontvangenis.

‘De Nacht van Vuur’ (23 november 1654)

Op 23 november 1654 maakte Blaise Pascal een intense religieuze ervaring mee. Deze resulteerde erin dat hij vanaf dat moment een streng ascetisch leven ging leiden. Steeds vaker zonderde Pascal zich af in het klooster Port-Royal in Parijs, waar eerder zijn zus Jacqueline was ingetreden. Pascal legde zich vanaf toen ook veel actiever toe op het studeren in de Bijbel en het lezen van de werken van de kerkvaders, met name de werken van Augustinus.

Na de dood van Blaise Pascal vond men twee brieven van hem in de voering van zijn kleding. Deze zogheten Mémorial beschreef ‘De Nacht van Vuur’:

Het genadejaar 1654
Maandag 23 november (…) vanaf ongeveer half elf ’s avonds tot ongeveer half één ’s nachts.
VUUR
God van Abraham, God van Isaak, God van Jakob. Niet de God van filosofen en geleerden. Zekerheid. Zekerheid. Gevoel. Vreugde. Vrede. God van ‘Jezus Christus’ (…)

Godsbewijs van Pascal (1669)

In 1669 kwam postuum het boek Pensées (Gedachten) uit, waarin Blaise Pascal zich keerde tegen het rationalisme van onder meer René Descartes. De rede kende zijn grenzen, aldus Pascal. Het boek vormt een collectie aantekeningen die op onderwerp gesorteerd waren en uiteindelijk een apologie van het christendom moest worden. De Pensées werd echter nooit voltooid. Het boekwerk werd het meest bekend vanwege het pragmatische Godsbewijs dat Pascal hierin formuleerde en dat wereldberoemd is. Pascals Godsbewijs was, anders dan bijvoorbeeld Godsbewijzen van Anselmus (ca.1100), Thomas van Aquino (ca.1250) pragmatisch van karakter was.

Pascals pragmatische Godsbewijs is ook wel bekend onder de benaming Gok van Pascal. Hoe zat de redenering van Pascals Godsbewijs precies in elkaar? Pascals ‘Godsbewijs’ bestaat uit vier stappen:

1. De rede (het verstand) kan onmogelijk bewijzen of God wel of niet bestaat.
2. Hieruit volgt dat God wel of niet kan bestaan.
3. Omdat er twee opties bestaan, moet je kijken wat (statistisch) het meest pragmatisch is. Eigenlijk is dit een soort spel.
4. Uit deze afweging blijkt dat gokken dat God bestaat de beste keuze is. Want stel dat hij bestaat en je gelooft, dan ga je naar de hemel en zo niet, naar de hel. Bestaat hij niet, dan is er feitelijk niets verloren. Kortom: geloven in God is de beste, meest pragmatische optie. Ook al is de kans dat God bestaat 0,0001 procent, dan nog is geloven nuttig omdat rekentechnisch gezien 0,0001 procent van oneindig (hemel of hel) nog steeds oneindig is. Bestaat God niet, dan heb je als uitkomt nul. Niets. Bestaat hij echter wel, hoe klein de kans ook, dan heb je eeuwig leven (of als je niet gelooft de eeuwige dood). Nogmaals: gok er dus op dat God bestaat, dat levert hoe dan ook de meeste winst op.

Deze wiskundig onderbouwde pragmatische redenering heeft tot veel kritiek geleid. Zo stelde Blaise Pascal dat wat je ook gokt – God bestaat of hij bestaat niet – je als mens niets te verliezen hebt. Maar dat is niet zo, want geloven in God heeft consequenties. Het kost tijd en aards genot moet opgegeven worden. Een tweede belangrijk kritiekpunt is dat de redenering van Pascal een drogreden ad consequentiam is, een drogreden die redeneert vanuit de gevolgen. Pascal redeneert vanuit de gevolgen van een Godsbestaan – eeuwig de hemel of de hel -, maar bewijst niet dát God bestaat. De Gok van Pascal gaat er verder vanuit dat er alleen een christelijke God zou bestaan, terwijl er veel mensen zijn (denk aan de islam, boeddhisme of hindoeïsme) die vanuit andere godheden redeneren.

Dood van Pascal

Blaise Pascal overleed op 19 augustus 1662 in Parijs, in het klooster Port-Royal. Zijn nog vaak geciteerde laatste woorden waren:

Moge God mij nooit verlaten.

Overzicht van beroemde citaten van Blaise Pascal
Boek: Gedachten – Blaise Pascal
Lees ook: Geschiedenis van de filosofie

Video over Blaise Pascal

Bronnen ▼