‘Vader Jacob’ op weg naar Santiago de Compostela

‘Vader Jacob’ of ‘Broeder Jacob’ is een kinderliedje dat oorspronkelijk uit Frankrijk komt, waar het bekend staat als Frère Jacques.  De Franse tekst luidt:

Frère Jacques. Frère Jacques
Dormez-vous? Dormez-vous?
Sonnez les matines! Sonnez les matines!
Din dan don. Din dan don.

De componist is onbekend. Verondersteld wordt dat het uit de zeventiende eeuw stamt.

Over de identiteit van Jacques is niets bekend. Er kan slechts met zekerheid gesteld worden dat het om een frère, een Frater of broeder, of monnik, gaat. In het lied wordt meer niet of slechts onrechtstreeks meegedeeld. Het lied gaat over frère Jacques die nog zou slapen. Meer zelfs, hij zou zich overslapen hebben. Hij zou dan ook te laat zijn om de matines of metten bij te wonen. Collega-monniken maken hem wakker door uit te roepen dat het luidt voor de metten. Matines of metten komt van het Latijn matutinum dat ochtend betekent. Verwezen wordt naar de metten als gebed dat meer dan anderhalf uur kon duren.

Het lied kende en kent een ongelooflijk succes. Het maakt in tal van landen, en niet alleen in Europa, deel uit van het muziekonderwijs in kleuter en lager onderwijs. Het Nederlands kent twee versies.

De Zuid-Nederlandse versie die een letterlijke vertaling van de Franse is, luidt:

Broeder Jacob. Broeder Jacob.
laapt gij nog? Slaapt gij nog?
Hoor de klokken luiden! Hoor de klokken luiden!
Bim bam bom. Bim bam bom.

De Noord-Nederlandse versie gaat als volgt:

Vader Jacob. Vader Jacob.
Slaap jij nog? Slaap jij nog?
Alle klokken luiden. Alle klokken luiden!
Bim bam bom. Bim bam bom.

Inhoudelijk delen beide versies hetzelfde mee. De nuanceverschillen zijn te verwaarlozen:

• Broeder of Vader betekent hetzelfde;
• gij of jij is taaleigen;
• Noord-Nederland beklemtoont dat er zeer veel, zelfs alle klokken luiden.

Gaat het hier slechts om een ‘onschuldig’ kinderlied? Ik twijfel eraan. De drie versies hebben het immers over iemand die Jacques of Jacob heeft. Wie de christelijke, lees katholieke, geschiedenis een beetje kent, weet dat Jacques en Jacob komen van het Latijnse Jacobus. De bekendste Jacobus is Jacobus de Meerdere, zo genoemd om het onderscheid met Jacobus de Mindere duidelijk te maken, of Jacobus van Compostela, Santiago genoemd. Deze apostel van Christus, wiens feestdag op 25 juli gevierd wordt, geniet vooral in Spanje in het algemeen en in Galicia in het bijzonder van een speciale bewondering. Sinds eeuwen trekken mensen vanuit vele delen van Europa te voet naar Santiago te Compostela waar de overblijfselen van de heilige bewaard zouden worden.

De Castiliaanse versie van Frère Jacques is zeer expliciet:

Fra Santiago. Fra Santiago.
¿Duerme usted? – ¿Duerme usted?
¡Tocan a maitines! è Tocan a maitines!
Din, dan, don. Din, dan, Don.

Een beetje uitleg:

• Fra Santiago – Fra is een broeder. In de Castiliaanse versie is het echter niet zomaar een broeder, dus niet zomaar een Jaime of Jacobus. Santiago is een heilige: Sant Iago of de heilige Jacobus die in Compostela aanbeden wordt;
• Tocan – komt van het werkwoord tocar dat de klok luiden betekent;
• in tegenstelling tot de Nederlandse versies wordt wel vermeld waarom de klokken luiden. Ze luiden om op te roepen om deel te nemen aan de matines of metten, de religieuze plechtigheid waarmee de dag begint.

Fra Santiago kan de link leggen met de bedevaart naar Compostela. Wijzen nog andere aanduidingen in die richting? Ik denk het wel. Ik ben zeker van wel. Broeder Jacob wordt opgeroepen om deel te nemen aan de metten. Ooit, toen de bedevaart nog louter christelijke bedevaart was en de weg niet zoals nu om andere redenen werd afgelegd, begon de dag van de Compostelavaarders met het bijwonen van de metten. Daarna en na een ontbijt werd de weg naar Compostela voortgezet.

“Broeder Jacob”, “Vader Jacob”, “Frère Jacques”, “Fra Santiago”, … is dan ook meer dan een kinderlied. Het is een lied over bedevaarders naar Compostela. Mettertijd echter heeft het kinderlijke het gehaald op het religieuze.