De bevrijding van Auschwitz – 27 januari 1945

Op 27 januari 1945 wordt vernietigingskamp Auschwitz bevrijd door het Rode Leger, het leger van bolsjewistisch Rusland. Het in het zuidwesten van Polen gelegen kamp is eind januari bijna leeg. De overgebleven gevangenen vertellen al snel over de gruwelen die zich er hebben afgespeeld. Auschwitz wordt uiteindelijk hét symbool van de nazi-gruwelen en de systematische vernietiging van de Europese Joden en Roma en Sinti.

De Holocaust, uitroeiing Europese Joden

Jodenvervolging in Nederland

Een typische dag in Auschwitz

In de zomer van 1940 hebben de nazi’s aan de rand van het Poolse stadje Oświęcim een concentratiekamp ingericht om Poolse tegenstanders van het nazi-regime gevangen te zetten. Het kamp wordt Auschwitz genoemd omdat dit de oude Duitse naam van Oświęcim was. Oktober 1941 openen de nazi’s Auschwitz II, ook wel bekend als het Vernichtungslager, met een capaciteit voor tienduizenden gevangenen en gaskamers en crematoria die speciaal zijn ontworpen voor de massamoord op met name Europese Joden en Sinti en Roma. Kort hierna wordt ook nog Auschwitz III (Monowitz) in gebruik genomen: een dwangarbeiderskamp.

Naar Auschwitz worden gedurende de Tweede Wereldoorlog in totaal ruim anderhalf miljoen mensen, voor het overgrote deel Joden, gedeporteerd. Ongeveer 1,1 miljoen van hen wordt direct na aankomst vergast of doodgeschoten. Daarnaast komen er ruim 200.000 mensen om door ziekten of honger. In Auschwitz hebben gevangenen die niet meteen na aankomst zijn vermoord, doorlopend te maken met zogeheten ‘selecties’. Kampartsen, waaronder de beruchte Josef Mengele, en SS-officieren bepalen wie nog kan werken, wie direct naar de gaskamers wordt gestuurd en wie wordt geselecteerd voor medische experimenten.

Ontsnapping

Veel gevangenen proberen te ontsnappen uit Auschwitz, maar slechts enkelen slagen. Een van de bekendste ontsnappingen is die van de Slowaakse Joden Alfred Wetzler en Rudolph Vrba. Kort na hun ontsnapping uit Auschwitz schrijven zij het tweeëndertig pagina’s tellende Vrba-Wetzler-rapport, ook wel de Auschwitzprotocollen genoemd, waarin ze gedetailleerd de gruwelen in Auschwitz beschrijven. Dit rapport wordt door onder andere de BBC en de New York Times verspreid en helpt duizenden Joden te redden. Zo leidt het er bijvoorbeeld toe dat wereldleiders de Hongaarse leider Miklós Horthy overtuigen de deportaties naar het bezette Polen in juli 1944 te stoppen. Dit zou naar schatting 120.000 Joden in Boedapest het leven hebben gered.

Eind 1944, als het Rode Leger oprukt en Auschwitz nadert, beginnen de nazi’s met het vernietigen van bewijsmateriaal. De administratie wordt vernietigd en in oktober worden de gaskamers op bevel van Heinrich Himmler, de architect van de Holocaust, buiten gebruik gesteld. Daarna begint de systematische ontmanteling van het kamp.

Dodenmarsen

Als duidelijk is dat de Russen in de buurt zijn, dwingen de nazi’s zo’n zestigduizend overgebleven gevangenen om met hen richting Duitsland te lopen. Tijdens deze zogenaamde dodenmarsen komen nog eens duizenden gevangenen om het leven. Wie niet de kracht heeft om verder te lopen of probeert te vluchten, wordt ter plekke doodgeschoten.

Op 27 januari 1945 wordt het kamp bevrijd door een Sovjet-eenheid onder leiding van Anatoli Shapiro. De Russen treffen in Auschwitz nog ongeveer 8000 gevangenen aan die te zwak waren geweest om überhaupt aan de dodenmarsen richting het westen te beginnen. De meesten van hen zijn doodziek. De paar overgebleven bewakers worden nog diezelfde dag door de Sovjets gedood. In het kamp worden bewijzen gevonden voor de massamoord die vandaag de dag bekend is onder de naam Holocaust of Shoah. Overlevenden vertellen verhalen over de gruwelen die zich in de kampen hebben afgespeeld en ook vinden de bevrijders stille getuigen van de Holocaust, waaronder grote stapels brillen, menselijk haar en schoenen.

Kampcomplex

Soms wordt gedacht dat Auschwitz één kamp was. In werkelijkheid was het een kampcomplex dat als eerder gezegd bestond uit drie hoofdkampen – Auschwitz I, Auschwitz-Birkenau (ook wel Auschwitz II genoemd) en Auschwitz-Monowitz (Auschwitz III). Daarnaast waren er nog negenendertig satellietwerkkampen.

De naam Auschwitz is symbolisch geworden voor de vernietigings- en concentratiekampen van de nazi’s. In 1947 maakt de Poolse regering van belangrijke delen van Auschwitz een nationaal museum. In 1979 is het terrein uitgeroepen tot Unesco werelderfgoed.

De Nederlandse Joden in Auschwitz

Tijdens de Tweede Wereldoorlog worden door de nazi’s in totaal zes miljoen Europese Joden vermoord. Van de ongeveer 140.000 Joden die in Nederland wonen worden er zeker 102.000 vermoord. Het allerhoogste percentage in West-Europa.

In Nederland overleeft 75 procent van de Joden de oorlog daarmee niet. Veel meer dan in Frankrijk, waar 25 procent van de 320.000 Joden de Tweede Wereldoorlog niet overleeft. Ook België heeft een lager slachtofferpercentage. Daar overleeft 40 procent van de 66.000 Joden de oorlog niet.

Over de vraag waarom uit Nederland procentueel gezien zoveel meer Joden zijn weggevoerd en omgebracht wordt nog altijd druk gediscussieerd. Twee onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam (UvA) stelden enkele jaren geleden dat dit mogelijk komt doordat de bezetter zich in Nederland minder gewelddadig opstelde.

Omdat de Duitsers zich in België gewelddadiger opstelden, zouden Joden daar veel sneller de illegaliteit zijn ingevlucht. In Nederland was de bezetter milder, waardoor Joden lange tijd de neiging zouden hebben gehad, gebruik te maken van legale, schijnbare ontsnappingsmogelijkheden die de bezetter leek te bieden. In België ontstonden daarnaast eerder dan in Nederland onderduik- en ontsnappingsmogelijkheden door een snellere opkomst van het georganiseerd verzet.

Holocaust Memorial Day

Kofi Annan, toenmalig secretaris-generaal van de Verenigde Naties, riep ’27 januari’ in 2005 uit tot een internationale herdenkingsdag: Holocaust Memorial Day. Op deze dag worden de Holocaust en de bevrijding van Auschwitz wereldwijd herdacht. Niet alleen op het kampterrein zelf, maar ook op veel andere plekken in Europa die herinneren aan de massamoord.