De dochters van Jalta

Een “keerpunt tussen Wereldoorlog en Koude Oorlog”, zo noemt historica Catherine Grace Katz de conferentie van Jalta die in februari 1945 plaatsvond. ‘De Grote Drie’ – Winston Churchill, Franklin Roosevelt en Joseph V. Stalin – spraken hier over de geallieerde samenwerking en de toekomstige naoorlogse internationale machtsverhoudingen. In de geschiedenisboeken is het slechts een detail dat de conferentie werd bijgewoond door ‘de Kleine Drie’, waarmee Anna Roosevelt, Sarah Churchill en Kathy Harriman worden bedoeld, de dochters van respectievelijk de Amerikaanse president, de Britse premier en de Amerikaanse ambassadeur in de Sovjet-Unie.

Hoewel hun rol meestal geringschattend wordt beoordeeld, betoogt Katz in haar boek dat deze drie jonge vrouwen meer waren dan slechts prettig gezelschap voor hun vaders en de andere mannelijke deelnemers aan de conferentie.

De conferentie in Jalta vormde het vervolg van de ontmoeting tussen de drie wereldleiders die eind 1943 had plaatsgevonden in Teheran. De keuze was gevallen op Jalta, de badplaats aan de Zwarte Zee op de Krim, omdat Stalin weigerde verder te reizen. Churchill en Roosevelt gingen akkoord, hoewel eerstgenoemde er bepaald niet enthousiast over was. “Als de geallieerden tien jaar hadden gezocht, hadden ze op de hele wereld geen slechtere plek kunnen vinden dan Jalta”, zo luidde zijn oordeel. Dat was niet onterecht, want de Krim was zwaar getroffen door het oorlogsgeweld. Toen de drie vrouwen een bezoek brachten aan het vlak bij Jalta gelegen Sebastopol schreef Anna aan haar man dat de Duitsers hier letterlijk zes gebouwen overeind hadden laten staan.

Bedwantsen

De omstandigheden in de onderkomens van de hoge heren tijdens de conferentie waren een merkwaardige combinatie van overdaad en karigheid. Het eten werd opgediend door obers van luxueuze hotels uit Moskou en aan kaviaar en andere delicatessen was geen gebrek, maar de sanitaire voorzieningen lieten te wensen over. In het Vorontsovpaleis, waar de Britten ondergebracht waren, moest de complete delegatie het stellen met vier toiletten. “Als je hier rond half acht ‘s morgens op de gangen van de slaapverdieping kon kijken”, zo citeert Katz uit een brief van Sarah Churchill aan haar moeder, “dan zou je 3 veldmaarschalken in de rij zien staan voor een emmer!” In de bedden zaten bedwantsen, niet te verwarren met de ‘bedwarmers’ waar de Sovjets voor konden zorgen in de vorm van…

“…jonge Russische vrouwen met wie de westerse delegatieleden mochten doen wat ze wilden”.

Volgens de auteur ging niemand op dat aanbod in.

De toekomst van Polen

Zulke details zijn natuurlijk smakelijk, maar Katz blijft niet hangen in anekdotes en trivialiteiten. Ze gaat uitvoerig in op de meningsverschillen die tussen de drie grootmachten ontstonden aan de conferentietafel. Het grootste struikelblok was de toekomst van Polen. Terwijl Stalin de communistische Poolse regering in Lublin steunde, pleitten de westerse leiders voor democratische verkiezingen die mede zouden worden georganiseerd door de Poolse regering in ballingschap in Londen. Overigens was het vooral Churchill die groot belang hechtte aan een democratisch Polen, aangezien Groot-Brittannië Duitsland de oorlog had verklaard vanwege de inval in Polen. Roosevelt had in Teheran nog schertsend gezegd dat Polen hem “geen lor” kon schelen. “Maak me maar wakker als we het over Duitsland hebben”, zo zei hij terwijl hij deed alsof hij in slaap viel. De Amerikaanse president maakte zich drukker om een Sovjet-bijdrage aan de oorlog tegen Japan en aan de oprichting van de Verenigde Naties.

Catherine Grace Katz maakt duidelijk dat de drie dochters uitstekend op de hoogte waren van de inhoud van de gesprekken die hun vaders voerden. Alle drie speelden ze een andere rol, waarbij die van Anna Roosevelt door de schrijfster wordt omschreven als die van “poortwachter”. Vanwege de ernstige gezondheidsproblemen van haar vader – hij leed aan een hartkwaal, had hoge bloeddruk en zou ongeveer twee maanden na de conferentie overlijden aan een beroerte – hield zij streng toezicht op zijn agenda. Ze scheepte verschillende van zijn adviseurs met een smoes af als ze haar vader wilden spreken terwijl hij rustte. Vrijwel niemand wist hoe slecht de president eraan toe was, zeker ook Stalin en Churchill niet. De toestand van zijn ‘tikker’ mocht de wereldpolitiek niet beïnvloeden. Katz:

“Het succes van het verbond tussen Roosevelt, Churchill en Stalin balanceerde wankel op de sterke persoonlijke relatie tussen deze mannen. Nu de overwinning zo nabij was, mocht niets het evenwicht verstoren.”

‘Een angstaanjagend figuur’

De rol van Sarah Churchill was die van sparringpartner voor haar vader. De Britse staatsman was dol op zijn dochter en noemde haar heldhaftig omdat ze bij de Women’s Auxiliary Air Force diende op RAF-vliegbasis Medmenham. Zo vader, zo dochter, want Sarah was al net zo scherpzinnig en taalvaardig als haar vader. Stalin werd door haar omschreven als een…”angstaanjagende figuur met (…) priemende ogen”, waarin de reflectie leek op “koude zonneschijn op donker water”.

Ze merkte wel op dat de Sovjetleider over een “groot gevoel voor humor” beschikte. Tijdens de conferentie had de jonge vrouw een onaangename kennismaking met Lavrenty P. Beria, de boosaardige chef van de geheime politie die in Jalta door Stalin werd omschreven als “onze Himmler”, daarmee verwijzend naar SS-leider Heinrich Himmler. Sarah had net enkele woordjes Russisch geleerd die ze testte op de Sovjetbeul. Toen ze zei “Mag ik een kruik?” antwoordde de perverse man: “Ik kan me niet voorstellen dat jij die nodig hebt! Volgens mij zit er genoeg vuur in jou!” #MeToo avant la lettre.

Sovjetkringen

Hoewel de vader van Kathy Harriman, diplomaat William Averell Harriman, minder bekendheid genoot dan de andere twee vaders, deed Kathy zelf in Jalta niet onder voor de andere dochters. Katz beschrijft hoe ze fungeerde als een soort manusje-van-alles voor haar vader. Hoogtepunt tijdens haar aanwezigheid was de korte toespraak die ze namens de andere twee vrouwen hield bij een banket. Ze was hiervoor aangewezen omdat ze als enige Russisch sprak. Ze verwees naar de Duitse vernietigingen op de Krim die ze persoonlijk had aanschouwd en prees de geallieerde samenwerking. “Kathy Harriman was geen officiële diplomaat”, aldus de schrijfster:

“…maar op haar zevenentwintigste was ze dieper in de Sovjetkringen doorgedrongen dan welke Amerikaanse vrouw ook. En nu sprak ze tot de Sovjetleider en zijn naaste medewerkers – onder wie zonder twijfel enkele van de meest angstaanjagende mannen in de geschiedenis – in hun eigen taal, volgens hun eigen gewoontes tijdens een van de belangrijkste bijeenkomsten tijdens de oorlog, waarbij een vreedzame toekomst op het spel stond.”

Balans

Catherine Grace Katz verrichtte voor het schrijven van dit boek uitvoerig onderzoek. Ze kon onder meer beschikken over de nagelaten papieren van Sarah Churchill, die door de familie Churchill voor het eerst voor onderzoek beschikbaar werden gesteld. Daarnaast gebruikte ze egodocumenten van andere hoofdrolspelers, zoals correspondentie tussen Kathy Harriman en Pamela Churchill, de schoondochter van de Britse premier. Dat Kathy’s vader een stiekeme relatie onderhield met deze vriendin schaadde hun vriendschap niet. Op latere leeftijd zouden Averell Harriman en Pamela Churchill, intussen weduwnaar en weduwe, met elkaar trouwen. Verhalen over zulke vriendschappen, romances en huwelijken worden door de schrijfster afgewisseld met de diplomatieke en geopolitieke feiten, waardoor het boek aangenaam in balans is. Door de conferentie van Jalta te beschouwen vanuit het perspectief van deze drie vrouwen en de bijzondere vader-dochter-verhoudingen, is een origineel en afwisselend boek ontstaan. De schrijfster geeft haar drie vrouwelijke hoofdpersonen in ‘De dochters van Jalta’ de plek in de geschiedenis die zij verdienen.

Boek: De dochters van Jalta – Catherine Grace Katz
Ook interessant: Conferentie van Jalta (1945)

Bekijk dit boek bij: